Trump na Bliskim Wschodzie

Wizyta Donalda Trumpa to w założeniu nowy akord w polityce Stanów Zjednoczonych wobec tego regionu, w przeszłości tradycyjnie bardzo ważnego, teraz nadal istotnego, głównie z powodu splotu geopolitycznych interesów światowych graczy – zarówno partnerów, jak i przeciwników Waszyngtonu. Biały Dom generalnie deklaruje odwrót od polityki Baracka Obamy: ponowne wzmocnienie zainteresowania regionem, zacieśnienie współpracy z tradycyjnymi sojusznikami, intensyfikację walki z tzw. Państwem Islamskim oraz zaostrzenie polityki wobec Iranu. Nie ma jednak mowy o powrocie do tradycyjnych rozwiązań, gdyż w okresie ośmiu lat rządów poprzedniego prezydenta zasadniczo zmieniły się uwarunkowania, jak również polityka głównych graczy na bliskowschodniej scenie.

Obecna odsłona dziejów Afryki Północnej i Bliskiego Wschodu rozpoczęła się wraz z arabską wiosną, która zmiotła reżimy Bena Alego w Tunezji, Kaddafiego w Libii i Mubaraka w Egipcie, zatrzęsła władzą Assada w Syrii. Przypadek każdego z czterech państw jest inny i sam w sobie – zwłaszcza Egiptu – niezmiernie ciekawy, ale na potrzeby tego tekstu istotna jest konstatacja, że po pełnej nadziei wiośnie nastąpiło gorące i krwawe lato, które w Syrii i Libii trwa do dziś, pod piramidami zaś spontaniczny eksperyment z demokracją doprowadził do restauracji autorytaryzmu w łagodnej – jak na lokalne standardy – formie, która ocaliła kraj przed wojną domową i chaosem.

Proces demokratyzacji reżimów północnoafrykańskich i azjatyckich, wspierany przez wszystkie administracje amerykańskie i z różnym natężeniem przez ich europejskich sojuszników, ma skomplikowaną historię. Realizował się on zazwyczaj, wykorzystując swoiste know-how wypracowane przez demokratyczny świat. Stąd też niezwykle pozytywne reakcje USA i Europy na upadek dyktatorów w Tunezji, Libii i Egipcie czy antyassadowską rebelię w Syrii, skutkujące także ważnym, choć ograniczonym w wymiarze militarnym, wsparciem dla przeciwników reżimów w Libii i Syrii.

Obama w Kairze

Administracja Obamy, będąca zakładnikiem antywojennej retoryki wobec konfliktów zarówno w Iraku (gdzie jednak – o czym należy pamiętać – rząd w Bagdadzie konsekwentnie zmierzał do wyprowadzenia wojsk USA z kraju), jak i w Afganistanie, przyjęła taktykę ograniczania aktywności militarnej. Deklarowała gotowość niesienia pomocy materialnej oraz wsparcia w budowaniu procedur i instytucji demokratycznego państwa. Nie zamierzała prowadzić kolejnej wojny w regionie ani brać głównego ciężaru odpowiedzialności za rozwiązywanie tamtejszych problemów. Oprócz otwartej rezygnacji z użycia siły, a nawet groźby jej użycia, ważną cechą polityki Obamy było ograniczenie pomocy dla rządów Izraela i Egiptu po obaleniu prezydenta Mursiego oraz ochłodzenie relacji z Arabią Saudyjską. Kwintesencją wizji zmierzenia się z wyzwaniami regionu było kairskie przemówienie Baracka Obamy, zawierające kompleksową koncepcję ułożenia relacji na styku obu cywilizacji. Zawierało ono także próbę wypracowania trwałego modus vivendi z Iranem.

Stolice państw regionu początkowo z niedowierzaniem przyjęły pokojowe i wizjonerskie przesłanie prezydenta USA, raczej jako chwilowe zakłócenie dotychczas obowiązujących twardych reguł gry, w której groźba użycia siły oznaczała ostatnie poważne i realne ostrzeżenie, a nie trwały element politycznej rzeczywistości. Kiedy jednak się okazało, że kolejne testy – w ramach których lokalni gracze przekraczali „czerwone linie" wyznaczane przez Waszyngton – potwierdziły obowiązywanie nowych zasad, na negatywne skutki polityki cierpliwości i wyrozumiałości nie trzeba było długo czekać. Pokojowe środki okazały się po prostu nieadekwatne do rzeczywistości i zwyczajów panujących na Bliskim Wschodzie. Partnerzy zrozumieli, że zostali sami ze swoimi problemami, przeciwników to rozzuchwaliło. Swoista nieudolność i niekonsekwencja Białego Domu wywoływały irytację i ironiczne komentarze nawet w dowództwie amerykańskiej armii i wśród ekspertów służb specjalnych, chociaż te ostatnie zachowały stosunkowo dużą swobodę działań w regionie, wymierzonych jednak głównie w zwalczanie radykalnych islamistów.

Realnymi – oczywiście pośrednimi – skutkami takiej polityki były: zamęt i pełzający konflikt w Libii, krwawa i okrutna wojna domowa w Syrii i Iraku, której częścią – niestety nie tylko efektem ubocznym – było powstanie ISIS, promieniującego barbarzyństwem i prymitywną ideologią na cały świat, a także fala migracji destabilizująca Europę. Brak pomysłu Zachodu na skonfrontowanie się z chaosem w regionie skwapliwie wykorzystała również Moskwa, która przy tradycyjnie swobodnym podejściu do fundamentalnych dylematów, dotyczących zasadności użycia siły i np. trwałości granic, z impetem wkroczyła na scenę syryjskiej wojny i zasadniczo podniosła cenę za przeprowadzenie istotnych zmian politycznych w tym państwie, zapewniając sobie przy tym prawne gwarancje trwałej militarnej obecności w basenie Morza Śródziemnego.

Tel Awiw i Ramallah

Oddając sprawiedliwość konsekwencji w utrzymaniu przez administrację Obamy linii politycznej przyjętej w zmaganiach z problemami Bliskiego Wschodu, należy przypomnieć o sukcesie – pomimo odmiennych ocen – jakim było doprowadzenie do porozumienia nuklearnego z Iranem. Oznaczało ono czasowe objęcie kontrolą programu jądrowego Teheranu, odsunięcie groźby eskalacji wyścigu zbrojeń nuklearnych na Bliskim Wschodzie, a także wybuchu regularnej wojny, będącej np. konsekwencją amerykańsko-izraelskiej operacji militarnej wymierzonej w irańskie instalacje jądrowe, wreszcie uzyskanie postępu w dialogu z państwem, które prowadziło najbardziej konsekwentną politykę konfrontacji wymierzonej w bliskowschodnie interesy Izraela i USA. Umowa wprowadziła strategicznie nową jakość w sytuacji bezpieczeństwa w tym regionie, nie zmieniając – co oczywiste – priorytetów polityki Teheranu.

Prezydent Trump po objęciu stanowiska zastał nową sytuację. Z pięciu sojuszników USA w regionie: Izraela, Arabii Saudyjskiej, Jordanii, Turcji i Egiptu, pozostała pierwsza trójka. Odbudowa współpracy z Ankarą i Kairem to jedno z wyzwań stojących przed Białym Domem.

Deklaracje nowej administracji dotyczące porzucenia polityki demokratów odpowiadają interesom Izraela. Interesy te nie zmieniły się znacząco, a sytuacja strategiczna tego państwa w wyniku osłabienia Syrii oraz Hezbollahu w Libanie, a także odsunięcia islamistów w Egipcie uległa zdecydowanie się poprawiła. W kontekście wizyty prezydenta Trumpa nikt w Tel Awiwie i Ramallah nie wierzy, że istnieją słowa mogące przyspieszyć rozwiązanie konfliktu palestyńsko-izraelskiego. Jego strony nie tyle z niepokojem obserwują, jaki przekaz będzie miał dla nich nowy lokator Białego Domu, co wypracowują okazje do zaprezentowania swoich racji. Pomimo dekompozycji assadowskiej Syrii, chaos czy dominacja radykałów na obszarze tego państwa jest dla Izraela większym zagrożeniem niż osłabiony i wyczerpany wojną reżim – stąd np. działania Rosji w Syrii nie wywołały tam negatywnych emocji. Moskwa i Tel Awiw, znane z doświadczonych dyplomacji i pragmatyzmu, nie miały zresztą problemu z wypracowaniem reguł współpracy w wojennych warunkach. Warto w tym miejscu nadmienić, że Rosja jest zbyt słaba, by kreować i skutecznie przeprowadzić nowe rozwiązania (zresztą to nie był powód jej zaangażowania militarnego w Syrii), lecz wystarczająco doświadczona, by przeszkadzać w forsowaniu amerykańskich pomysłów, jeśli takie się pojawią. Bez względu na przebieg wizyty prezydenta Trumpa, pomimo przejściowych perturbacji w niedalekiej przeszłości, utrzymanie ścisłych izraelsko-amerykańskich więzi wojskowych, finansowych, gospodarczych i społecznych nie jest zagrożone.

Arabia Saudyjska to autonomiczny problem. Wypracowane przez lata relacje polityczne, gospodarcze i personalne z USA poddane zostały niedawno poważnej próbie. Rijad w czasach Obamy wymykał się wszelkim schematom arabskiej wiosny, a misyjny charakter demokratycznego przekazu, kierowanego do państw regionu, z oczywistego względu nie wzbudzał entuzjazmu w Królestwie, w którym relacje władzy ze społeczeństwem oparte są na zasadach fundamentalnego islamu. ISIS był z perspektywy Saudów naturalną odpowiedzią na dominację szyitów w Iraku, a reżim Assada definiowano jako wrogi, ponieważ był najdalej na zachód wysuniętym satelitą Teheranu. Jeśli dodać do tego całkowity brak zainteresowania Waszyngtonu udziałem w procesie kontroli cen ropy naftowej w czasach boomu łupkowego, mieliśmy do czynienia ze swoistą próżnią w relacjach USA–Arabia Saudyjska, w której obie strony będą teraz poszukiwać powietrza. Istnieją w tej sferze proste i sprawdzone schematy – korzystna dla obu stron współpraca wojskowa, czego dowodem są nowe miliardowe kontrakty.

Jordania prowadząca wyważoną i rozsądną politykę uniknęła niemal całkowicie negatywnych skutków kryzysów w sąsiednich państwach, bo trudno – dbając o właściwe proporcje – za takie uznać napływ uchodźców w masie rzeczywiście dużej w porównaniu z liczbą mieszkańców. Paradoksalnie, to królestwo Haszemidów było w stanie w ostatnich latach najbardziej elastycznie reagować na zagrożenia wewnętrzne i zewnętrzne, konstruując rozsądną równowagę pomiędzy wyzwaniami cywilizacyjno-społecznymi i religijnymi. Działo się to w dużej mierze dzięki rozbudowanym i cenionym przez Amman i Waszyngton kontaktom w dyplomacji, armii, gospodarce czy służbach specjalnych.