Nieznośny ciężar śmierci. Zmarł Milan Kundera

Narrator przełomowej powieści Kundery „Żart” z chęci zemsty uwodzi żonę mężczyzny, który go zadenuncjował w stalinowskich czasach, po czym wyznaje, że jej nie chce. Cała para w gwizdek: stalinista w nowym wcieleniu nie dba o to, bo ma już nową, atrakcyjniejszą kochankę. Wtedy zdradzona żona, będąca ofiarą obu mężczyzn, postanawia popełnić samobójstwo.

Zaś Kundera, pisząc o okrucieństwie upolitycznionego życia, uruchomił groteskę, która zabija tragizm: niedoszła samobójczyni przez pomyłkę nafaszerowała się tabletkami przeczyszczającymi. Już ta zekranizowana powieść mogłaby nosić tytuł najgłośniejszej książki „Nieznośna lekkość bytu”, co dla pisarza urodzonego 1 kwietnia wydaje się oczywistym przeznaczeniem.

Czytaj więcej

Literatura

Milan Kundera nie żyje

W wieku 94 lat zmarł czeski i francuski pisarz i eseista Milan Kundera

Seks w Pradze

„Żart” opublikowany przy aplauzie krytyki w 1967 roku – Jean-Paul Sartre nazwał go najlepszą powieścią tego czasu – zapowiadał czechosłowacką desowietyzację, czyli Praską Wiosnę. Dlatego po inwazji państw Układu Warszawskiego w czasie tzw. normalizacji został zakazany. Kunderę po raz drugi wyrzucono z partii i z pracy, a jak wspominał: „Nikt nie miał prawa mi zaproponować innej”.

Zarabiał jako muzyk jazzowy, robotnik, napisał sztukę pod pseudonimem, a także wiele felietonów astrologicznych. Adaptował też dzieło francuskiego filozofa Denisa Diderota „Kubuś Fatalista i jego pan”, ponieważ widział w nim „eksplozję zuchwałej wolności bez autocenzury oraz erotyzmu bez sentymentalnego alibi”. To ważny motyw.

W wywiadzie dla „The Paris Review” w 1983 r. powiedział: „Moją życiową ambicją było połączenie najwyższej powagi pytania z najwyższą lekkością formy. Połączenie frywolnej formy i poważnego tematu od razu obnaża prawdę o naszych dramatach – zarówno tych rozgrywających się w naszych łóżkach, jak i tych, które rozgrywamy na wielkiej scenie Historii, oraz ich przerażającej znikomości. Doświadczamy nieznośnej lekkości bytu”.

Czytaj więcej

Literatura

Milan Kundera nie żyje

W wieku 94 lat zmarł czeski i francuski pisarz i eseista Milan Kundera

Z takimi przekonaniami trudno być poetą, jeśli już to heroikomicznym. A przecież Kundera ma na koncie trzy tomiki. Mało kto wie, że jego poetycka popularność wzrosła w 1955 r., kiedy w Warszawie zdobył I nagrodę na Światowym Festiwalu Młodzieży za wiersz „Ostatni maj”. Od dzieciństwa zaczytywał się w wierszach Baudelaire'a, Rimbauda, Apollinaire'a, ale także utworach Bretona, Cocteau, Bataille'a, Ionesca i podziwiał francuski surrealizm.

Literacką odmianę zapowiadało to, że poeta zakończył studia esejem o literackim idolu Vladislavie Vančurze, który zatytułował „Sztuka powieści”. Po latach tłumaczył: „Nigdy nie czułem się dobrze we własnej skórze, kiedy nadano mi nieco komiczny tytuł »poety«. Koledzy, z którymi kiedyś boksowałem na zawodach, śmiali się ze mnie. Kiedy odkryłem, że nie umiem pisać wierszy, odetchnąłem z ulgą, że to już za mną”.

Czytaj więcej

Literatura

Milczenie Milana Kundery

1 kwietnia, w dniu 94. urodzin giganta literatury XX wieku, otwiera się w Brnie jego Biblioteka.

Wolał Nietzschego, Kafkę, austriackiego powieściopisarza Roberta Musila i Hermanna Brocha. Podobnie jak Broch starał się odkryć „to, co tylko powieść może odkryć”, w tym to, co nazwał „prawdą niepewności”.

Kundera ironizował, że tytuły jego książek łatwo zapamiętać. „Każda z moich powieści mogłaby nosić tytuł »Nieznośna lekkość bytu«, »Żart« lub »Śmieszne miłości«”– powiedział, a tych ostatnich wydał trzy części.

„Nieznośna lekkość bytu”, którą na polski przetłumaczyła z myślą o podziemnym wydaniu Agnieszka Holland, w charakterystyczny dla Kundery ironiczny sposób pokazywała husakowską Czechosłowację. Kraj komunistycznych absurdów, gdzie jedyną sferą wolności wydaje się seks, niszczący jednak małżeństwa i związki, w czym krył się egzystencjalny kryzys wiary w cokolwiek.

Główny bohater Tomasz, z zawod chirurg, który krytykuje komunistyczne władze i traci pracę, musi zarabiać, myjąc okna. Dla kobieciarza staje się to okazją do poznawanie kobiet, w tym znudzonych gospodyń domowych. Ale seks, który daje chwilowe poczucie wolności i radości, również jest obciążony ironią losu. Nowa kochanka Tomasza zaprzyjaźnia się z pierwszą żoną Sabiną, co daje wgląd w ulotność uczuć i karuzelę popędów. Nad wszystkim zaś dominuje dramat niedopasowania bohaterów, emigracji i bezsensownej śmierci.

Czytaj więcej

Literatura

Czeska literatura dobrze czuje się w Polsce

Tomáš Kubíček, dyrektor Biblioteki Ziemi Morawskiej w Brnie, która w 2017 r. w imieniu Ministerstwa Kultury założyła Czeskie Centrum Literackie, zajmujące się promocją literatury na świecie, specjalnie dla „Rzeczpospolitej" przed rozpoczynającymi się 9 września Warszawskimi Targami Książki. Czechy są ich honorowym gościem.

Pointa nie jest wesoła: wybór człowieka jest de facto ślepy i ograniczony, daleki od szansy spełnienia i szczęścia. Powieść z orwellowskiego roku 1984 odniosła międzynarodowy sukces, a stała się też znana dzięki filmowi Philipa Kaufmana z 1988 roku z udziałem Daniela Day Lewisa i Juliette Binoche. Nie przypadła jednak do gustu Kunderze.

Przed „Nieznośną lekkością bytu” Kundera opublikował „Księgę śmiechu i zapomnienia” (1978), podzieloną na części opowiadające historię Czechów po stłumieniu Praskiej Wiosny, gdzie wielka polityka oraz prześladowania przenikają się z bezwzględnie pokazaną prywatnością. Kundera pisał, że stare niesprawiedliwości zostały naprawione. I popełniono nowe. To za tę książkę odebrano mu czechosłowackie obywatelstwo w 1979 roku, Mieszkał już od kilku lat w Paryżu we Francji ze swoją żoną Verą Hrabankovą, wcześniej pracując jako nauczyciel akademicki w Rennes.

Gry formalne

W „Księdze śmiechu i zapomnienia” dla pisarza ważna była również gra formą narracji i postaci, łącząca fikcję, autobiografię, dociekania filozoficzne, porównywane przez pisarza do wariacji Beethovena. Już w „Żarcie” zawarł muzykologiczne refleksje o podobieństwie muzyki greckiej i morawskiej. Nic dziwnego: urodził się w Brnie jako syn Ludvika Kundery, znanego pianisty i muzykologa, ucznia Leosa Janáčka. W Brnie Milan studiował kilka kierunków, w tym kompozycję muzyczną. Później przeniósł się do praskiej szkoły filmowej FAMU. Wykładał literaturę. Jego uczniem był m.in. Milos Forman.

Czytaj więcej

Historia

Praska Wiosna: Pamięć poza cenzurą

Podziemni wydawcy w PRL przypominali czytelnikom Praską Wiosnę oraz jej zdławienie z udziałem „ludowego" Wojska Polskiego.

Ostatnią książką, którą napisał po czesku przed przejściem na francuski, była „Nieśmiertelność” z 1990 roku. Od tego momentu jego utwory były mniej polityczne, a bardziej filozoficzne, o wariantach ludzkiego losu, narracji, sztuki. Stematyzowane, na co wskazują tytuły: „Powolność”, „Tożsamość”, „Ignorancja”.

Kundera, ubolewając, że prozę niszczą nowe i coraz bardziej skomplikowane techniki narracyjne, sam ich używał. Robił wrażenie sparaliżowanego nadmiarem wiedzy o uprawianym gatunku.

Coraz bardziej stawał się teoretykiem literatury. Nie wierząc w tradycyjne formy, starał się zaintrygować czytelnika tajnikami eksperymentu formalnego. Autotematyzmowi książek towarzyszyły eseje „Sztuka powieści” i „Zdradzone testamenty”. Jeden z esejów w „Spotkaniu” poświęcił Curzio Malapartemu, autorowi „Kaputt” i „Skóry”, ponieważ dał szansę prozie: nowemu życiu na pograniczu fikcji i reportażu.