Zapomniany współtwórca KOR

Tymczasem to do niego jako pierwszego zwrócił się w lipcu 1976 r. Antoni Macierewicz w sprawie pomocy dla represjonowanych robotników. Propozycja padła w czasie wieczornego spaceru po Muranowie, gdzie mieszkał Onyszkiewicz. Z Macierewiczem przyjaźnili się i znali się od lat: ze środowiska Czarnej Jedynki – słynnej drużyny harcerskiej – oraz studiów historycznych.

„Pamiętam długi wieczorny spacer po placu koło pomnika Bohaterów Getta. I wybór, którego trzeba było dokonać" – wspominał Onyszkiewicz. „Albo zaangażuję się w zorganizowanie akcji pomocy, działanie zgodne z najbardziej elementarnymi moralnymi odruchami, ale na pewno od razu pożegnam się z bardzo ważnym działaniem w Czarnej Jedynce, a w dalszej kolejności z niedawno rozpoczętą pracą w Instytucie Badań Pedagogicznych, a kiedyś może też z wolnością, albo odmówię. Nie będzie żadnych represji, lecz nie pozbieram się ze wstydu".

Onyszkiewicz czuł, że gdyby odmówił, to i tak nie mógłby działać dalej w harcerstwie, bo zaprzeczyłby wartościom, które starał się wpajać innym. Dla Macierewicza udział w akcji Onyszkiewicza miał bardzo istotne znaczenie ze względu na samo zaangażowanie przyjaciela, jak i rolę, jaką odgrywał on w harcerstwie. „Pamiętam, że z wielką ulgą przyjąłem to, że się zgodził" – wspominał Macierewicz.

W tych dniach w warszawskim sądzie na Lesznie rozpoczął się proces uczestników Czerwca '76 z Ursusa. Na korytarzu w geście solidarności pojawiało się wielu ludzi związanych z opozycją: z kręgu Czarnej Jedynki (m.in. Macierewicz i Ludwik Dorn), Jacek Kuroń wraz z dawnymi „komandosami" (m.in. Adamem Michnikiem i Sewerynem Blumsztajnem), działacz warszawskiego Klubu Inteligencji Katolickiej Henryk Wujec oraz znany literaturoznawca, związany z opozycją Jan Józef Lipski.

Któregoś dnia po rozprawie spotkali się Macierewicz, Kuroń, Lipski i Jan Lityński. Zgadzali się oni co do potrzeby zorganizowania akcji pomocy dla represjonowanych i ich rodzin, chociaż jedynie Macierewicz uważał jej natychmiastowe zorganizowanie za możliwe. Pozostali sądzili, że odpowiednią liczbę uczestników uda się zmobilizować dopiero po wakacjach. Macierewicz i Onyszkiewicz postanowili jednak nie czekać i rozpocząć akcję.

Macierewicz wciąga do akcji

W plany organizowania pomocy wprowadzani byli głównie harcerze z kręgu Czarnej Jedynki. Wielu ludzi z innych środowisk, często nie wiedząc o akcji, rozjechało się na urlopy. Wkrótce w Warszawie nie było dwóch liderów środowiska „komandosów". Kuroń został jeszcze w lipcu wcielony do wojska, a Michnik w sierpniu wyjechał na Zachód, gdzie nawiązywał kontakty z liderami polskiej emigracji i organizował wsparcie dla represjonowanych.

Jako pierwszy szukać kontaktu z represjonowanymi pracownikami Ursusa pojechał właśnie Onyszkiewicz. Rodzina, do której się udał, mieszkała pod Żyrardowem. „Pamiętam wąską ścieżkę i mój strach, jak to wszystko będzie. [Trafiłem] do domu, który już wie, że należy się bać, przychodzi obcy chłopak, nie bardzo potrafiący wytłumaczyć, skąd jest i dlaczego należy mu uwierzyć. Pamiętam przeraźliwy smutek odwiedzanego miejsca i bardzo szybko wyraźną radość, że ktoś przyszedł z pomocą" – wspominał. Opozycjonista wracał do Warszawy pełen satysfakcji.

Wkrótce do akcji pomocy Macierewicz wciągał kolejne osoby: najpierw Piotra Naimskiego (wrócił wówczas ze Szwecji) i Dariusza Kupieckiego. Oni wraz z Macierewiczem i Onyszkiewiczem koordynowali akcję pomocy. Uczestniczyło w niej wówczas kilkadziesiąt osób, m.in. Ludwik Dorn, Wojciech Fałkowski i Mirosław Chojecki, którego zresztą do współpracy ściągnął Onyszkiewicz.

Młodzi opozycjoniści zapewniali represjonowanym różnego rodzaju pomoc: finansową, prawną, niekiedy lekarską. Czasem chodziło po prostu o pomoc w przerzuceniu węgla, czego w rodzinie aresztowanego nie miał kto zrobić. Jednocześnie opozycjoniści zbierali informacje na temat represji stosowanych w Czerwcu '76 i kolejnych tygodniach wobec tamtejszych robotników, m.in. o słynnych „ścieżkach zdrowia".

Pod koniec lipca do Ursusa z pomocą zaczęli jeździć ludzie związani z KiK – z Henrykiem Wujcem na czele – i innymi kręgami młodej opozycji (m.in. Helena i Witold Łuczywo związani ze środowiskiem „komandosów"). Szczególną aktywność w „akcji ursuskiej" wykazywał Wujec, który o planach akcji dowiedział się już w sądzie na Lesznie od Macierewicza, który skierował go do Onyszkiewicza.

Wujec sądził, że chodzi o jakiegoś starszego harcmistrza. Kiedy po powrocie z urlopu spotkał się z Onyszkiewiczem, zdziwił się, że to człowiek młodszy od niego. Niedługo potem zaczęli w sprawach Ursusa jeździć razem; od września to właśnie oni dwaj kierowali „akcją ursuską".

„Radom siny jak zbite pałką ludzkie plecy" – to nie licentia poetica barda opozycji Jana Krzysztofa Kelusa, ale rzeczywistość, którą młodzi opozycjoniści zastali w tym mieście. Sytuacja tam była znacznie gorsza niż w Ursusie. Wyjazdy z pomocą do Radomia zaczęły się dopiero pod koniec sierpnia, kiedy okazało się, że jeden z represjonowanych z Ursusa siedział w areszcie z kimś stamtąd i przekazał kontakt.

Radom „obsługiwała" nieco inna ekipa – kluczową rolę odgrywały w niej osoby z innych środowisk niż Czarna Jedynka, m.in. niektórzy „komandosi". Onyszkiewicz jako główny organizator pomocy dla Ursusa do Radomia nie jeździł, żeby nie zwiększać ryzyka wpadki osoby tak istotnej dla całej akcji.

To, co młodzi warszawscy intelektualiści zastali w Radomiu, mogło przerażać. Chodzi nie tylko o znacznie bardziej brutalne represje, ale też znacznie większą niż w Ursusie atomizację społeczną (często robotnicy pracujący obok siebie nie znali swoich nazwisk) i trudno wyobrażalną nawet na ówczesne warunki Polski Ludowej biedę.

Zrujnowane kamienice, woda dowożona do domów beczkowozami, skrajnie niskie płace, ubikacje na zewnątrz budynków, drewniane budki, w których mieszkali robotnicy, zawilgocone maleńkie izby pełne dzieci, odpadające tynki, klepiska zamiast podłóg – tak wyglądała radomska codzienność „drugiej Polski" Edwarda Gierka. Ludzie podchodzili do przybyszów z Warszawy z jeszcze większą nieufnością niż w Ursusie; byli bardziej zastraszeni, trudniej przyjmowali pomoc. Mimo to jakoś udawało się z nimi nawiązywać kontakty.

Zakładamy komitet we trzech

Wraz z rozwijaniem się akcji pomocy powstała idea powołania ciała, które poprzez autorytet swoich członków uwiarygodniałoby całą akcję. Zwolennikami tego pomysłu byli przede wszystkim Macierewicz (pomysłodawca i autor nazwy Komitetu Obrony Robotników) oraz Naimski i Onyszkiewicz. Kuroń tę ideę popierał, ale na ogół nie uczestniczył w rozmowach, bo cały czas był w wojsku. Na początku września zaczęło się kompletowanie członków komitetu mających znane, przynajmniej w środowiskach inteligenckich, nazwiska. Wielu z kandydatów miało opory. W czasie zebrania 12 września, które odbyło się u ekonomisty prof. Edwarda Lipińskiego z udziałem związanych z opozycją intelektualistów, pojawiły się liczne wątpliwości. Obawiano się, że władza odbierze to jako prowokację i pretekst do ostrych represji. W spotkaniu następnego dnia u związanej z opozycją adwokat Anieli Steinsbergowej wziął udział Jacek Kuroń, który wsparł dążenia młodych do zakładania komitetu i namawiał ich do twardej postawy wobec wahających się starszych działaczy.

Macierewicz, Naimski i Onyszkiewicz postanowili, że nie muszą oglądać się na postawy niezdecydowanych „starszych państwa" i mogą coś zrobić samemu. „Kilka dni później spotkaliśmy się we trzech u mnie w domu, Wojtek Onyszkiewicz, Antek i ja. Postanowiliśmy, że zakładamy komitet we trzech" – wspominał Naimski.

Konsultowali się jeszcze z Kuroniem (przebywającym na przepustce) i Lipskim, którzy zdecydowali się ich poprzeć. Zdecydowano, że komitet powstanie niezależnie od tego, czy starsze i bardziej znane osoby zdecydują się go poprzeć. „Starsi państwo" dostali już inną propozycję: przyłączenia się do tej inicjatywy.

Ostatecznie „Apel" zawierający krótki, ale bardzo treściwy opis represji oraz informację o powołaniu KOR-u i jego programie podpisało kilkanaście osób. Oprócz Kuronia, Lipskiego, Macierewicza i Naimskiego sygnatariuszami byli dowódca warszawskiego Kedywu Józef Rybicki, ks. Jan Zieja, związany z KiK Wojciech Ziembiński, grupa przedwojennych socjalistów: dawny poseł na Sejm II RP Adam Szczypiorski, skazany w procesie szesnastu Antoni Pajdak, adwokaci Ludwik Cohn i Aniela Steinsbergowa oraz Edward Lipiński, a także pisarz Jerzy Andrzejewski, aktorka Halina Mikołajska, wreszcie – poeta Stanisław Barańczak.

Nazwisko Onyszkiewicza nie znalazło się pod apelem ze względów bezpieczeństwa. Ważne było, żeby w razie aresztowań miał kto koordynować akcję pomocy. Onyszkiewicz jako jedyny z trójki inicjatorów powstania komitetu miał w domu telefon, co sprawiało, że jego aresztowanie byłoby bardzo dotkliwe dla akcji.

Formalni członkowie KOR-u mieli tworzyć pewną „czapę" stojącą nad szerszym ruchem złożonym z jego nieujawniających się współpracowników. To ci ostatni zajmowali się organizowaniem pomocy oraz tworzeniem pierwszych pism niezależnych – „Komunikatu" i „Biuletynu Informacyjnego". Niezależnie od aktywności kolejnych członków KOR-u formalnie włączano w jego skład powoli. Najczęściej działo się to po pierwszych represjach, kiedy umieszczenie nazwiska w składzie komitetu dawało pewną ochronę.

Tak też się stało z Onyszkiewiczem, który został członkiem KOR-u w styczniu 1977 r., kiedy władze zdały sobie sprawę z jego zaangażowania, na co dowodem była najpierw rewizja, a potem zatrzymanie na 48 godzin. „Sam widziałem, jak znajomi zaczynali unikać kontaktu ze mną, jako z tym, który wychylił się za bardzo" – wspominał.

Szczególnie dotkliwe było wyrzucenie z szeregów ZHP w kwietniu 1977 r. na wniosek harcmistrza z Komendy Hufca im. Szarych Szeregów. Z pracy zrezygnował sam, żeby móc w pełni poświęcić się akcji pomocy; żył z korepetycji z historii. W jego mieszkaniu parokrotnie przeprowadzono rewizję; wielokrotnie go zatrzymywano, a wiosną 1980 r. nawet pobito.

Pod każdą kapliczką głodówka

Działacze KOR-u opisywali Onyszkiewicza jako człowieka pełnego energii, zapalającego się do tworzenia coraz to nowych inicjatyw. Jednym z jego bardziej udanych akcji był list pracowników „Ursusa" do Edwarda Gierka z jesieni 1976 r. z apelem o przywrócenie do pracy zwolnionych kolegów. Chodziło o zorganizowanie tamtejszego środowiska do działania.

List napisał Wojciech Onyszkiewicz wraz z kilkoma innymi współpracownikami KOR-u. Następnie rozpoczęto akcję zbierania podpisów. Nie było to łatwe. „Początkowo podpisy pod listem zbierane były w najbliższym otoczeniu hali, tam, gdzie ludzie najlepiej się znali: łączność między poszczególnymi halami musieli zapewniać ludzie KOR-u" – wspominał Onyszkiewicz.

Udało się uzyskać prawie 900 podpisów, co było ogromnym sukcesem utrudniającym rządzącym budowanie propagandowej narracji, w myśl której opozycyjni politykierzy mieli samowolnie wtrącać się w sprawy robotników.

Akcja była niezwykle udana, chociaż za jej zorganizowaniem stał pewien podstęp. Według wspomnień Wujca Onyszkiewicz mówił mu, że rozmawiał z tamtejszymi robotnikami, którzy zaproponowali mu napisanie takiego listu. Później się okazało, że w rzeczywistości Onyszkiewicz rozmawiał o tym tylko z... jednym robotnikiem.

Kilku działaczy KOR-u wspomina o pomysłach Onyszkiewicza z maja 1977 r. Wówczas po tajemniczej śmierci współpracownika komitetu Stanisława Pyjasa pojechał on do Krakowa i wziął udział w tamtejszych protestach. Szedł wówczas na czele jednego z pochodów.

Samochód, którym wracał, miał wypadek. Ciężko połamany i unieruchomiony w łóżku Onyszkiewicz nie mógł uczestniczyć w protestach w obronie aresztowanych kolegów, co bardzo mu doskwierało. „I z tego leżenia, z niemożności działania zaczął świrować – gotów był natychmiast robić rewolucję" – wspominała z ironią Ludwika Wujec. Zbigniew Romaszewski twierdził, że pomysł Onyszkiewicza polegał na ustawieniu w wielu miastach w Polsce kapliczek i organizowaniu przy nich wszystkich... głodówek.

Ogromnym sukcesem zakończyła się natomiast inna ówczesna idea Onyszkiewicza. „Lato, cisza, przeraźliwy smutek sprawionego zawodu (ocalały członek młodego KOR-u, który nie potrafił skutecznie zastąpić aresztowanych kolegów). I rosnące, coraz głębsze przekonanie, że następnym krokiem powinno być stworzenie pisma, które »samo« zorganizuje robotników, dokładnie tak jak nas wtedy uczyły do znudzenia czytanki o młodym Leninie" – wspominał.

Do tego samego sprowadzała się zresztą tradycja legendarnego „Robotnika" PPS tworzonego przez Piłsudskiego. Taką właśnie nazwę przyjęło pismo, którego stworzenia Onyszkiewicz był inicjatorem.

Korowski „Robotnik" jako jedyne pismo niezależne rozchodził aż w dziesiątkach tysięcy egzemplarzy. Onyszkiewicz od pierwszego wydanego we wrześniu 1977 r. numeru był w grupie osób znajdujących się w stopce redakcyjnej. Jego rola sprowadzała się do spraw organizacyjnych, niezależnym dziennikarstwem zajmowali się w nim głównie Lityński, Ludwika Wujec oraz Helena Łuczywo.