Adam Twardowski: Agent, starosta i malwersant

Był styczniowy poranek 1939 r. Pociąg wjeżdżał na praski dworzec, a dwóch oficerów Oddziału II – Jan Henryk Żychoń, szef bydgoskiej ekspozytury wywiadu, oraz jego prawa ręka Witold Langenfeld, szykowali się do opuszczenia wagonu. Ich plan był prosty – po opuszczeniu pojazdu mieli się rozdzielić. Żychoń miał wyznaczone spotkanie ze swym dawnym podwładnym Adamem Twardowskim w kawiarni Schrubek. Zadaniem Langenfelda była dyskretna obserwacja miejsca spotkania: należało bowiem sprawdzić, czy Twardowski nie zjawił się przypadkiem z obstawą. Czas był nadzwyczajny. W Pradze panoszyli się już Niemcy i ich służby specjalne, a wszystko, co Żychoń i Langenfeld wiedzieli o Twardowskim, sugerowało zachowanie jak największej ostrożności – bano się prowokacji gestapo. Niemcy od lat polowali na Żychonia. Dlatego tak ważne było, by nikt w czeskiej stolicy nie widział obu oficerów razem.

Kierunek Królewiec

Szef Żychonia, podpułkownik Stefan Mayer kierujący Wydziałem Wywiadowczym, podejrzewał, że prośba o spotkanie z Twardowskim była pułapką. Ostatecznie jednak dał zgodę na wyjazd. Kim był człowiek, który ściągnął do stolicy Czech szefa najważniejszej polskiej ekspozytury prowadzącej wywiad płytki na Niemcy?

Urodzony w 1898 r. pod Tarnowem Adam Twardowski pod wieloma względami uosabiał wzór kariery średniego szczebla w II RP. Maturę zdawał jeszcze w Austro-Węgrzech, w czasie wojny zmobilizowany, wysłany został do Wiednia na kurs w korpusie automobilowym, co później pozwalało mu być specjalistą w prestiżowej dziedzinie wojsk samochodowych. Jednocześnie miał związać się z piłsudczykowską Polską Organizacją Wojskową, będącą już potem, w wolnej Polsce, rezerwuarem zaufanym ludzi obozu Marszałka. Walczył z bolszewikami jako żołnierz 66. Kaszubskiego Pułku Piechoty i odniósł w tej wojnie dwie rany. Jednocześnie na Uniwersytecie Jagiellońskim ukończył prawo, a nawet uzyskał w 1922 r. na tej uczelni stopień doktora. W 1922 r. na krótko związał się z Oddziałem II – miało to potem zaważyć na jego życiu.

Jego wojskowi przełożeni doceniali inteligencję i zdolność do improwizacji, zarazem jednak zwracali uwagę, że cechuje go zbyt duża wyobraźnia i „brak odczucia rzeczywistości". Niesubordynacja w wojsku narażała go na nagany, a nawet na jednomiesięczny areszt. Doszedł do stopnia porucznika, ale pod koniec lat 20. XX w. jego kariera przestała się pomyślnie rozwijać i dalsze awanse zdawały się być poza zasięgiem. Przeszedł w stan nieczynny i poświęcił się rodzinnej firmie samochodowej. Biznes automobilowy był wówczas w powijakach, a prowadzenie go w biednym kraju z kiepskimi drogami nie mogło być łatwe. Przedsiębiorstwo Twardowskiego zamiast zysków generowało długi.

Pomocną dłoń wyciągnęła Dwójka, jak potocznie nazywano Oddział II. Biegła znajomość francuskiego i niemieckiego, stopień doktora oraz peowiacka i oficerska przeszłość wydawały być wystarczającą rękojmią. W 1931 r. Twardowski rozpoczął służbę w ekspozyturze nr 3 w Bydgoszczy. Kierował nią wspomniany już Jan Henryk Żychoń – człowiek legenda. W wieku 12 lat uciekł z domu do drużyn Piłsudskiego, z których uformowano Legiony. Po odzyskaniu niepodległości walczył z Ukraińcami o Lwów, a także z bolszewikami i w III powstaniu śląskim. Od 1919 r. służył w Oddziale II – gdzie zasłynął ze zdecydowanych, bezkompromisowych metod. Miał opinię pijaka, chuligana, ale też dobrego, choć wymagającego szefa. To z nim związane są takie sukcesy Oddziału II jak akcja „Wózek" czy słynne porwania niemieckich szpiegów z terenu Wolnego Miasta Gdańska. Szef bydgoskiej ekspozytury, który sam miał za sobą proces o obrazę urzędnika państwowego, najwyraźniej polubił rogatą duszę, jaką był Twardowski.

Żychoń wysłał Twardowskiego do Królewca. Był to teren trudny i Polsce wrogi. Jednocześnie kluczowy. To Prusy Wschodnie stanowiły Wehrkreis I – czyli obszar wojskowy Reichswery – i to stąd w razie wojny niemiecka armia miała najbliżej do Warszawy. Polskie przedstawicielstwo dyplomatyczne w Królewcu było pod stałą obserwacją.

Niesubordynacja Twardowskiego szybko dała znać o sobie. Uznał, że polecenia Żychonia i zasady pracy Oddziału II go ograniczają. „Ja chciałem pracować samodzielnie i na szerszej platformie" – mówił po latach. Samodzielność „na szerszej platformie" i lekka ręka do wydawania pieniędzy skończyła się dekonspiracją jego agentury. Jeden z agentów Twardowskiego miał za to zapłacić głową. Doszły oskarżenia o przywłaszczanie sobie pieniędzy dla informatorów Oddziału II w Prusach. Twardowski zwędzić też miał pieniądze przeznaczone na zakup aparatów fotograficznych Leica.

Cała przygoda skończyła się ewakuacją Twardowskiego z Królewca w 1932 r. Jako funkcjonariusz był spalony i dla Oddziału II nieprzydatny.

Robota musi być koronkowa

Żychoń jednak zatroszczył się o lekkomyślnego podwładnego. To prawdopodobnie on załatwił mu posadę starosty w województwie pomorskim, mówiąc, że dzięki temu Twardowski uporządkuje własne finanse. Szef ekspozytury bydgoskiej miał opinię człowieka, który wiele może na swym terytorium. W II RP często opinia Oddziału II, podbudowana argumentem troski o interes państwa, decydowała o awansowaniu bądź usuwaniu poszczególnych urzędników państwowych.

Tak dr Twardowski został w 1933 r., jako starosta działdowski, podwładnym wojewody pomorskiego Stefana Kirtiklisa, oddanego człowieka sanacji, który miał za sobą działalność w PPS, POW, Korpusie Ochrony Pogranicza, a także pełnienie wielu kluczowych funkcji w administracji państwa. Był, jakbyśmy dziś powiedzieli, lokalnym partyjnym baronem.

Trzeba też dodać, że w II RP stanowisko starosty to było coś! Funkcja ta miała znacznie więcej prerogatyw niż obecnie. Starosta – mianowany przez rząd – miał na swoim terytorium olbrzymią władzę administracyjną, policyjną i polityczną.

Wówczas administrację państwa licznie zasilali byli wojskowi. Było to zgodne z kadrową polityką sanacji. Uważano, że oficerowie będą w stanie wiele spraw rozwiązać „po żołniersku". Znawca tematu, historyk Przemysław Olstowski, zwraca w swych pracach uwagę, że w efekcie uformowała się administracja na pewno sprawna, ale też lojalna wobec politycznych zwierzchników. „Oznaczało to gotowość wypełniania poleceń służbowych, a zarazem politycznych, wydawanych drogą oficjalną, jak i nieoficjalną, często jedynie ustnie".

Z pewnością takiej lojalności domagał się wojewoda Kirtiklis.

Pomorze było natomiast terenem trudnym. Zgłaszali do niego pretensje Niemcy, lokalna społeczność była różnorodna pod względem religijnym i narodowościowym, co czasem stawiało pod znakiem zapytania jej lojalność względem II RP. Powiat działdowski nie wyróżniał się tu szczególnie poza tym, że część jego obszaru przypadła Polsce dopiero w 1920 r. – a jeśli już się wyróżniał, to na niekorzyść ze względu na biedę. W dodatku były to lata wielkiego kryzysu. Powiat ten wymagał więc delikatności i rozeznania.

Kirtiklis, wysyłając nowego starostę do Działdowa, miał mu polecić „zrobić porządek" po poprzedniku. Twardowski, mając poparcie wojewody, wziął się raźno do pracy. Starał się ściągnąć liczne inwestycje, przejawiał inicjatywę, aby przyciągnąć do państwa polskiego nieufnych Mazurów, za kredyty pozyskane w bankach rozpoczął akcję osadniczą oraz walkę z bezrobociem. Bank Gospodarstwa Krajowego przyznał np. pieniądze na zwózkę kamieni i sprzedaż tłucznia.

Przedsiębiorczy starosta szybko zasłużył na pochwały. Sanacyjna władza stawiała go za wzór dla innych. On sam rządził na podległym terenie jak wojskowy, a więc dość bezwzględnie – opozycyjna prasa ochrzciła go Jadamem Groźnym. „Słychać wycie? Znakomicie!" – mogli jednak skwitować sanacyjni liderzy.

Być może z braku odpowiedniego doświadczenia, bo trudno półroczną praktykę administracyjną nazwać wystarczającym, eksperyment Twardowskiego w Działdowie i tak zakończyłby się porażką. Z pewnością jednak przyspieszyły ją polityczne oczekiwania przełożonych z rządzącego Polską Bezpartyjnego Bloku Współpracy z Rządem. W II RP od czasu procesu brzeskiego odbywały się raczej mniej niż bardziej wolne wybory. Opozycja i wolna prasa, choć gnębione, patrzyły jednak sanacji na ręce, a w wyborach lokalnych potrafiły władzę niemiło zaskoczyć. Kampanie wyborcze były więc trudne, brutalne i kosztowne. A w biednych rejonach pieniędzy zawsze brakowało.

Gdy Twardowski udał się do wojewody Kirtiklisa po środki na działalność polityczną i walkę z bezrobociem, miał usłyszeć: „Widzi pan, życie starosty nie jest romansem! Ja pieniędzy nie mam, ale od tego wy jesteście starostą. Trzeba kombinować! Róbcie, jak umiecie i jak chcecie! A ostatecznie – to w szczękę... i kropka!".

Wojewoda oczekiwał sukcesów – rozbudowy BBWR oraz zdobywania władzy samorządowej od rad gminnych począwszy. Jesienią 1933 r. miały odbyć się wybory lokalne. Twardowski zorientował się, że jeśli nie uszczknie z pieniędzy powiatu środków na kampanię wyborczą BBWR, ugrupowanie to sukcesu nie odniesie. Podczas jednej z rozmów w urzędzie wojewódzkim miał usłyszeć: „Wszystko będzie w porządku, tylko robota musi być koronkowa i nie może pozostać ślad".

Twardowski więc kombinował. Pieniądze zdobyte na walkę z bezrobociem poszły na walkę z przeciwnikami politycznymi. Zrobiła się finansowa dziura, by ją pokryć, starosta wziął kredyt m.in. z Komunalnej Kasy Oszczędności w Działdowie. Kredyty jednak mają to do siebie, że trzeba je spłacać. Spirala zadłużenia powiatu zaczęła się nakręcać. Starosta sięgał więc po pieniądze dalej – aż do kasy organizacji społecznych: Ligi Obrony Powietrznej i Przeciwgazowej, Stowarzyszenia Rodziny Urzędniczej itp.

BBWR wybory wygrał. Cóż, skoro wszystko wolno, Twardowski postanowił też przy okazji spłacić część prywatnych długów, które ciągnęły się za nim od czasu feralnego automobilowego biznesu.

Operacja medialna

Przywoływany już Przemysław Olstowski, badający losy sądzonych w II RP starostów, nie pozostawia wątpliwości – „Kirtiklis dobrze znał tajniki polityki gospodarczej prowadzonej przez Twardowskiego". Jednak po wyborach starosta z ulubieńca wojewody szybko stał się balastem, którego należało się pozbyć. Kłopotów powiatu działdowskiego nie dało się utrzymać w tajemnicy. Socjalna polityka, która miała pozyskać Mazurów, w wyniku machlojek tylko ich rozeźliła – niektórzy osadnicy stracili znaczne sumy. Prasa opozycyjna nie przebierała w krytyce, okradanie Funduszu Bezrobocia było szczególnie bulwersujące w okresie wielkiego kryzysu. Kirtiklis usunął Twardowskiego, który w burzliwej atmosferze opuścił wkrótce administrację państwową. Na odchodnym nawrzucał wojewodzie, ile wlezie.

Na tym jego przygoda z Kirtiklisem jednak się nie zakończyła – w sierpniu 1935 r. niedawny pupilek wojewody został aresztowany i oskarżony o liczne nadużycia finansowe. Twardowski poczuł się oszukany. „Zmiana mego poglądu i orientacji politycznej dokonała się u mnie w areszcie. Przeszedłem zdecydowanie do opozycji" – opowiadał później.

Proces byłego starosty i jego najbliższych współpracowników ruszył w maju 1936 r. Akt oskarżenia był długi i wielowątkowy. Zawierał zarzuty o defraudacje, wyłudzanie pieniędzy – nawet od poselstwa Japonii – podrabianie dokumentów, wykorzystywanie weksli, otwieranie fikcyjnych kont. Twardowski miał wedle prokuratury przywłaszczyć sobie ponad 30 tys. zł. Były to spore pieniądze – dobra pensja wynosiła wówczas ok. 350 zł. Ostatni punkt oskarżenia dotyczył próby przekupienia strażnika w areszcie, by ten pomógł Twardowskiemu w ucieczce z celi.

Popularny „Ilustrowany Kuryer Codzienny" donosił: „Rozprawa budzi olbrzymie zainteresowanie. Rozprawie przysłuchuje się wielu przybyłych dziennikarzy, także ze stolicy".

Proces był okazją do wzajemnych oskarżeń. Były to jednak rządy sanacji, a wojewoda był jej zaufanym i wpływowym człowiekiem, więc wynik był do przewidzenia. Bałagan w finansach powiatu był tak wielki, że sąd nie mógł właściwie ustalić wielu szczegółów, co zresztą pomogło Twardowskiemu. Ostatecznie doliczono się zdefraudowanych 22 tys. zł. 20 czerwca 1936 r. zapadł wyrok: Twardowski dostał pięć lat więzienia i pięć lat pozbawienia praw obywatelskich.

Kirtiklis wyszedł obronną ręką, ale skandal był na tyle duży, że w Warszawie postanowiono go przenieść – został wojewodą w Białymstoku. Opozycyjny, związany z endecją, dziennik „Słowo Pomorskie" z satysfakcją zauważał, że cały proces „rzucił wiele światła na stosunki pomajowe w Polsce".

Dr Twardowski mógł mówić o pechu. Cała sprawa, znowu nie tak szczególna na tle ówczesnych rządów, może nawet zostałaby zamieciona pod dywan, gdyby nie wielka polityka. Sanacja po śmierci Piłsudskiego szukała pomysłu na siebie. Wkrótce przecież ogłoszone zostanie powstanie Obozu Zjednoczenia Narodowego.

W Warszawie wymyślono, że starostowie mogą być niezłym kozłem ofiarnym i władza przy pomocy kilku pokazowych procesów udowodni, że potrafi dbać o porządek nawet kosztem „swoich". Historyk Janusz Mierzwa pisze, że niezależnie od osobistych przewin starostów procesy starościńskie, „szczególnie te na Pomorzu, odgrywały nader istotną rolę w zamierzeniach związanych z nowym otwarciem".

Rozprawa starosty działdowskiego była pierwszą z siedmiu, którym nadano rozgłos ogólnokrajowy i którymi żyła cała Polska. Była to duża operacja medialna na miarę tamtych czasów. Przekaz był ściśle kontrolowany – gdy „Słowo Pomorskie" wydrukowało ostatnie przemówienie Twardowskiego z procesu, nakład gazety został po prostu skonfiskowany pod pretekstem, że słowa byłego starosty zniesławiały wojewodę i szerzyły niepokoje społeczne.

Mimo żalu do Ojczyzny

Sąd apelacyjny w Poznaniu uchylił oskarżenia o kradzież i złagodził karę do dwóch lat, a Sąd Najwyższy w Warszawie to potwierdził. Skazanemu, który liczył na uniewinnienie, nie było jednak spieszno do więzienia i wiosną 1937 r. zwiał do Czechosłowacji. Nasz południowy sąsiad był wówczas schronieniem dla wielu polityków opozycji – m.in. Wincentego Witosa i Wojciecha Korfantego, tak zasłużonych dla II RP. Były starosta zbliżył się więc do politycznej emigracji, u której szukał oparcia. Witos otoczył go opieką, pomógł zdobyć dokumenty. Twardowski względnie się urządził, pracując jako dziennikarz.