Paweł Wójcik: Upadłość konsumencka i majątek małżonków

Jednym z celów nowelizacji prawa upadłościowego jest zwiększenie liczby ogłaszanych upadłości konsumenckich. Warto przy tym pamiętać, że gdy dłużnik pozostaje w związku małżeńskim, upadłość nie tylko wywołuje skutki w jego sferze prawnej, ale może wpływać na sytuację majątkową współmałżonka.

Liczy się ustrój

Jeżeli małżonkowie pozostają w ustroju wspólności majątkowej, ogłoszenie upadłości powoduje powstanie przymusowej rozdzielności majątkowej (art. 53 § 1 kodeksu rodzinnego i opiekuńczego). Zgodnie ze zdaniem drugim art. 124 ust. 1 prawa upadłościowego w takim przypadku do masy upadłości wchodzi cały majątek wspólny małżonków, a jego podział jest niedopuszczalny. W uchwale z 16 grudnia 2019 r., III CZP 7/19 Sąd Najwyższy rozstrzygnął, że przepis ten ma zastosowanie do upadłości konsumenckiej. Prowadzi to do zaostrzenia zasad odpowiedzialności za długi wynikających z przepisów k.r.i.o., zgodnie z którymi wierzyciel może skierować egzekucję do majątku wspólnego tylko gdy dłużnik zaciągnął zobowiązanie za zgodą drugiego małżonka (art. 41 k.r.i.o., art. 787 kodeksu postępowania cywilnego). W efekcie ogłoszenie upadłości otwiera wierzycielom możliwość zaspokojenia się w całości ze składników majątku wspólnego, które w postępowaniu egzekucyjnym były dla nich niedostępne. Małżonek upadłego może jedynie zgłosić do masy upadłości swoją wierzytelność z tytułu udziału w majątku wspólnym. Uwzględniając jednak, że majątek upadłego nie pozwala zwykle na pełne zaspokojenie zgłoszonych wierzytelności, oznacza to faktyczne pozbawienie małżonka prawa do uzyskania przysługującego mu udziału w majątku wspólnym.

Pokrzywdzenie drugiego małżonka widoczne jest szczególnie ostro, gdy w skład majątku wspólnego wchodzi nieruchomość służąca zaspokojeniu jego potrzeb mieszkaniowych. W razie zbycia takiej nieruchomości w toku likwidacji masy upadłości, ewentualną kwotę na cele mieszkaniowe, o której mowa w art. 49113 pr.up., otrzyma tylko upadły. Warto również zauważyć, że w przypadku upadłości obojga małżonków o tym, w skład której masy upadłości wejdzie cały majątek wspólny, zadecyduje data ogłoszenia wniosku.

Czytaj także:

Upadłość konsumencka: skutki dla majątku małżonków - wyrok Sądu Najwyższego

Rozdzielność nie zawsze skuteczna

Wskazane skutki upadłości małżonka nie dotyczą, co do zasady, sytuacji, gdy w małżeństwie obowiązuje ustrój rozdzielności majątkowej (w tym rozdzielności z wyrównaniem dorobków). Rozdzielność taka może powstać na mocy umowy (tzw. intercyzy) zawartej przez małżonków w formie aktu notarialnego albo jako ustrój przymusowy na podstawie wyroku sądu lub z mocy prawa w razie orzeczenia separacji oraz ubezwłasnowolnienia jednego z małżonków. W ustroju rozdzielności nie występuje majątek wspólny, a każdy z małżonków ma własny majątek. W razie ogłoszenia upadłości jednego z nich do masy upadłości wchodzi tylko majątek upadłego, podczas gdy majątek drugiego małżonka pozostaje poza zasięgiem wierzycieli. Zagrożeniem interesów wierzycieli może być ustanawianie rozdzielności w przygotowaniu do upadłości, mające na celu maksymalne ograniczenie majątku przeznaczonego do likwidacji w postępowaniu upadłościowym. Dlatego ustawodawca przewidział, że w pewnych sytuacjach ustanowienie rozdzielności będzie bezskuteczne w stosunku do masy upadłości.

Rozdzielność wynikająca z umowy majątkowej małżeńskiej będzie skuteczna tylko pod warunkiem, że została ustanowiona co najmniej dwa lata przed złożeniem wniosku o ogłoszenie upadłości. Inaczej do masy upadłości wejdzie nie tylko cały majątek, który był objęty wspólnością małżeńską, ale również przedmioty nabyte przez małżonków w trakcie rozdzielności, które weszłyby do wspólności, gdyby nie zawarto umowy małżeńskiej. Dotyczy to również umowy, którą małżonkowie ograniczyli wspólność majątkową, czyli zadecydowali, że określone przedmioty będą nabywane do majątku osobistego zamiast do majątku wspólnego.

Podobne zasady dotyczą rozdzielności majątkowej ustanawianej przez sąd z ważnych powodów (w praktyce przeważnie takim powodem jest separacja faktyczna) na żądanie jednego z małżonków lub na żądanie wierzyciela jednego z małżonków. W takim wypadku ustanowienie rozdzielności jest bezskuteczne w stosunku do masy upadłości, gdy zostało dokonane w ciągu roku przed dniem złożenia wniosku o ogłoszenie upadłości, chyba że pozew o ustanowienie rozdzielności został złożony co najmniej dwa lata przed dniem złożenia wniosku o upadłość.

Ogłoszenie upadłości konsumenckiej po rozwodzie również może wpływać na sytuację majątkową byłego małżonka upadłego. Zgodnie z art. 125 ust. 3 pr.up. zasady skuteczności ustanowienia rozdzielności majątkowej stosuje się odpowiednio do ustania ustroju wspólności na skutek orzeczenia rozwodu lub separacji. Jeżeli więc orzeczenie rozwodu lub separacji nastąpiło w ciągu roku przed złożeniem wniosku o upadłość, a pozew o rozwód nie został złożony dawniej niż dwa lata przed tym dniem, to majątek objęty wspólnością do dnia rozwodu w całości wejdzie do masy upadłości. Z punktu widzenia prawa upadłościowego sytuacja majątkowa byłych małżonków będzie więc taka, jakby wciąż istniała między nimi wspólność ustawowa.

Nowy środek obrony

Znowelizowane przepisy wprowadzają nieznany dotychczas środek obrony rozwiedzionego małżonka przed objęciem masą upadłości majątku, który w ciągu roku przed dniem złożenia wniosku o ogłoszenie upadłości przestał być majątkiem wspólnym w wyniku rozwodu lub separacji. Były małżonek upadłego (podobnie jak małżonek upadłego w przypadku separacji) na podstawie przepisów obowiązujących od 24 marca będzie mógł żądać uznania rozdzielności majątkowej (w razie rozwodu chodzi w istocie o ustanie wspólności majątkowej) za skuteczną w stosunku do masy upadłości, jeżeli w chwili powstania rozdzielności majątkowej nie wiedział o istnieniu podstawy ogłoszenia upadłości, a powstanie rozdzielności majątkowej nie doprowadziło do pokrzywdzenia wierzycieli. Nowa regulacja ma pozwolić oddzielić wykorzystywanie rozwodu lub separacji do uniknięcia odpowiedzialności wobec wierzycieli, od tych, w których działania małżonków nie mają na celu pokrzywdzenia wierzycieli. W tym kontekście można zgłosić zastrzeżenie do określenia przesłanek uwzględnienia żądania byłego małżonka. Wydaje się, że decydować powinna wiedza o niewypłacalności współmałżonka nie tyle w chwili ustania wspólności (co będzie równoznaczne z chwilą orzeczenia rozwodu lub separacji), ile w chwili wystąpienia z pozwem o rozwód lub separację.

Na zakończenie należy wskazać, że jeżeli orzeczenie rozwodu nastąpiło dawniej niż rok przed złożeniem wniosku o upadłość lub pozew o rozwód został złożony co najmniej dwa lata przed dniem złożenia wniosku, to ogłoszenie upadłości byłego małżonka pozostanie bez wpływu na sytuację majątku, który był objęty wspólnością małżeńską. W takim wypadku do masy upadłości wejdzie tylko udział przysługujący upadłemu w poszczególnych składnikach majątku wspólnego. Jednocześnie ogłoszenie upadłości nie będzie stało na przeszkodzie w przeprowadzeniu podziału majątku wspólnego (postanowienie SN, sygn. V CSK 615/17).