„Czarodziej” Colma Tóibína: Mann i austriacki urok Hitlera

Irlandzki pisarz – laureat licznych nagród, znany m.in. z powieści „The Master” o Henrym Jamesie – pośród wielu doświadczeń ma też życie i twórczość pod rządami dyktatur w Hiszpani i Argentynie oraz w czasie ich upadku.

A jeśli bohater jego najnowszej powieści Tomasz Mann pozwolił sobie na marzenia o końcu III Rzeszy, my, czytając „Czarodzieja”, pozwólmy sobie na wyobrażenia o Ukrainie wolnej od rosyjskich najeźdźców i Rosji wolnej od Putina. Również po to, by wiedzieć, że armie przegrywają szybciej niż zmienia się świadomość społeczeństw chorych na imperializm.

Zalążek nazizmu

W „Czarodzieju” czytamy więc, że gdy tuż po 1945 r. niemiecka publiczność nie mogła oklaskiwać czołowych nazistów, witała wiwatami ich ulubionych artystów. Kompozytorzy Franz Lehar i Richard Strauss nie czuli wcale wyrzutów sumienia, że w czasie wojny żyli wygodnie w Niemczech. Strauss pytany, czy rozważa wyjazd, odpowiedział: dlaczego „miałby wyjeżdżać z kraju, w którym znajduje się 80 gmachów opery”?

Winifred Wagner, synowa słynnego kompozytora, która skądinąd pomogła teściom Manna, mającym żydowskie pochodzenie wyjechać z Monachium, nawet po wojnie mówiła o „austriackim uroku Hitlera, jego szczodrości i cudownym poczuciu humoru”.

Pomimo że wielu przyjaciół Manna o opozycyjnych poglądach zamordowano, inni znajomi, którzy współpracowali z reżimem, nie rozumieli, że przegrana Niemiec jest konsekwencją tego, co uczynili światu. Nie musieli, bo i bez tego odzyskiwali wpływy.

Tóibín opisuje inne położenie Manna. Jego dom w Monachium w czasie wojny zmieniono w germański rozpłodowy burdel. Gdy członkowie rodziny byli przeciwko bombardowaniu niemieckich miast, w tym rodzinnej Lubeki – odpowiadał, że było tam gigantyczne stężenie nazistów. Pamiętał jak źle traktowano jego matkę, Brazylijkę.

Zastanawiające wobec dzisiejszych rozważań o kulturze rosyjskiej są refleksje Manna nad niemiecką. W przemówieniach przekazanych przez zachodnie rozgłośnie do ojczyzny mówił, że wszyscy Niemcy są winni wojny, ponieważ „kultura i niemiecki język zawierają w sobie zalążki nazizmu”. Dodawał jednak, że są w niej też zalążki nowej demokracji. Niemcy musieli jednak to udowodnić. A jeśli Mann analizował krytycznie niemiecką kulturę, to dlatego, że sam był pod jej trującym wpływem.

Dziś, gdy pamięta się przede wszystkim o Tomaszu Mannie, nobliście z 1929 r., autorze wciąż czytanych powieści – jego brat Henryk może być uznany za zapomnianego. A przecież zanim Tomasz stał się najbardziej wpływowym niemieckim pisarzem XX wieku, podejmowanym przez prezydenta USA, to Henryk pierwszy zdobył europejską popularność i jako socjalista od początku krytykował niemiecki apetyt na I wojną światową.

Może nie mieli racji nazistowscy oficjele sądząc, że Manna trzeba było obsypać przywilejami, dać szansę na spokojne słuchanie ukochanego Wagnera, a byłby z nimi, jednak trzeba pamiętać, że do czasu klęski Niemców w 1918 r. Tomasz upajał się myślą o wyjątkowości Niemców. Z socjalistami miał problem jako świadek rewolucji monachijskiej, gdy tacy jak on i jego teściowie znajdowali się na listach proskrypcyjnych komitetów kierowanych przez nie najlepszych poetów. Nie wiedział jeszcze, że to miłośnicy jego talentu wykreślili Mannów z listy skazanych na śmierć.

Wielki wysiłek

Dopiero z czasem zrezygnował z poglądu, że hitlerowcy to tylko margines niemieckiej polityki. Jako osoba powściągliwa za późno zdecydował się na otwarte wystąpienia przeciwko nazistom, z czego miał pewne korzyści, bo nawet gdy uciekł do Szwajcarii, tolerowano jego książki w niemieckich księgarniach. Chwile grozy przeżył, gdy w momencie agresji na Polskę przebywał w Szwecji, flirtującej z III Rzeszą. Gwałtowna ucieczka samolotem ponad dawną ojczyzną, wieści o córce, która w przeciwieństwie do zięcia cudem uratowała się ze storpedowanego przez Niemców statku, pokazują dramat niemieckich opozycjonistów.