Dawid Kulpa: Szmydt i efekt Lucyfera

Sprawa Tomasza Szmydta wstrząsnęła polskim społeczeństwem. Na naszych oczach runął kolejny społeczny mit. A w zasadzie dwa. Raz, że po raz pierwszy z taką siłą uświadomiliśmy sobie, że sędziowie nie są mitycznymi herosami. Dwa, że sędzia nie pełni swojej funkcji w nieokreślonej czasoprzestrzeni, ale z konkretnego, państwowego nadania i w konkretnej, również geopolitycznej rzeczywistości.

W związku z aferą podniesiono szereg postulatów. Niestety, niemal wszystkie sprowadzają się do jednego: „trzeba zmienić przepisy”. Mam poważne wątpliwości, czy problem leży w przepisach. Nie, przepraszam, jestem zbyt dyplomatyczny. W istocie nie mam wątpliwości, że problem lokuje się poza sferą przepisów. Problemem jest rzeczywistość. A przepisy to nie rzeczywistość.

Czytaj więcej

Rzecz o prawie

Marek Domagalski: Nie szukajmy szpiega w każdym sędzi

Działanie sędziego Szmydta to wtopa nie tylko górnej półki sądownictwa i służb bezpieczeństwa państwa, ale też lansowanej od lat wizji sędziowskiej elity, by nie powiedzieć: kasty.

Petrażycki na ratunek

Istotą geniuszu naszego – rzecz uznawana powszechnie – największego prawnika w erze nowożytnej Leona Petrażyckiego było wyjaśnienie, że konstytucja i inne ustawy wyrażają sens metaforyczny, a nie rzeczywisty. Jego uczniowie musieli jednak przytaczać zdanie: „Zeus jest królem bogów”, aby unaocznić współczesnym, że po jego przeczytaniu nikt nie będzie przecież przetrząsać Olimpu w poszukiwaniu „rzeczywistego Zeusa”. Chodzi przecież o sens metaforyczny, a nie dosłowny.

Ale kiedy pojawia się zdanie: „na mocy Konstytucji RP mam prawo domagać się” np. sprawiedliwego procesu, nagle wszyscy – nieświadomie – poszukujemy tej uchwytnej w rzeczywistości „mocy Konstytucji RP”, czy też „prawa domagania się”. Zapomnieliśmy o Petrażyckim, który swoje genialne prace publikował w latach 1893–1895.

Równolegle do jego twórczości, tyle że po drugiej stronie Atlantyku, powstała tzw. szkoła socjologiczna w prawie, nazywana „realizmem prawnym”. Realiści amerykańscy do dziś zalecają, aby: „adwokat umiał przepowiadać, jakie orzeczenie wyda w określonej sprawie dany sędzia/prokurator, a jeśli sprawy jeszcze nie ma, w jakich okolicznościach klient naraża się na niebezpieczeństwo zastosowania wobec niego przymusu, powierzonego sądom i organom egzekucyjnym przez resztę obywateli (państwo)”.

Aby wypełnić swoją rolę, adwokat nie będzie opierał się na tekstach ustaw. Będzie brał pod uwagę chwyty erystyczne, sposoby wywierania wpływu, analizę linii orzeczniczej danego sędziego, jego cech osobistych, publikacji naukowych i preferencji etc. Dlaczego? Bo Amerykanie czynią praktyczny użytek z wiedzy, że w rzeczywistości żaden „wysoki sąd” nie istnieje. Istnieje po prostu Jan Nowak, który jest takim samym człowiekiem jak ja, czy ty, miły czytelniku. Ten człowiek pełni po prostu – metaforycznie – funkcję „wysokiego sądu” i swoje własne przekonania, w tym życiowe i prawne, kształtuje na bazie swoich doświadczeń. To na nim i na jego otoczeniu powinniśmy się zatem skupić.

Kto z kim przestaje takim się staje?

„Więzienie może deprawować ludzi, rozbudzając najgorsze skłonności ludzkiej natury. Więzienia w większym stopniu rodzą przemoc i przestępczość, niż przyczyniają się do konstruktywnej resocjalizacji. Wynoszące ponad 60 proc. wskaźniki recydywy wskazują, że więzienia stały się drzwiami obrotowymi dla osób skazanych za przestępstwa kryminalne” – to fragment przełomowej pracy z zakresu psychologii społecznej prof. Zimbardo o znamiennym tytule „Efekt Lucyfera”.

Zimbardo wykazał, że w określonych warunkach społecznych może dojść do bardzo niebezpiecznej przemiany. Przemiany ludzi zasadniczo normalnych i dobrych w pełnych wyrafinowanego okrucieństwa oprawców. Zimbardo, sam amerykański patriota, który przedstawia własny przykład swojej drogi „amerykańskiego snu”, w swojej książce nie odwołał się do postępowania hitlerowskich czy bolszewickich oprawców. Posłużył się przykładem amerykańskich żołnierzy znęcających się nad Irakijczykami osadzonymi w więzieniu Abu Ghraib pod Bagdadem.

Problem ten bowiem jest schowany na tyle głęboko, że wzmaga poczucie „niemożności wyjścia” z tego niekontrolowanego przez nikogo cyklu nieszczęść. Nie potrzeba nawet wyrażanej wprost aprobaty przełożonych. Wystarczy siła biurokratycznej inercji i milcząca tolerancja zwierzchników, wynikająca nie ze złej woli, ale choćby z powątpiewania, że przecież „nie może być aż tak źle”.

Czy polscy sędziowie walczą z efektem Lucyfera?

Jakie czynniki tworzą „instytucjonalne otoczenie”, które profesor nazwał „efektem Lucyfera”?

Po pierwsze, konformizm grupowy. Być może sami uważamy pewne rzeczy za złe, ale siła nacisku społecznego jest tak duża, że de facto heroizmem jest wyłamanie się grupie. Chociaż po czasie wiemy, że to działania sprzeczne z naszymi wartościami. A wszystko po to, aby nie zostać odrzuconym przez grupę.

Po drugie, posłuszeństwo wobec autorytetu. Okazuje się, że większość z nas jest skłonna do działania automatycznego, bezrefleksyjnego, kiedy dane działanie będzie usprawiedliwione lub zostanie nakazane przez osoby stojące wyżej w służbowej hierarchii.

Po trzecie, fizyczne środowisko pracy. Zimbardo ustalił, że żołnierze pracowali na 12-godzinnych zmianach przez 7 dni w tygodniu. Czasami 40 dni bez żadnej przerwy. Bywały przypadki, gdy rzadko spali gdzie indziej niż w samych celach. A pomieszczenia, w których spali, były w nieodpowiednim stanie. Ściany pokryte pleśnią czy plamami krwi.

Po czwarte naturalna – w obliczu dysonansu poznawczego – nasza, homo sapiens, skłonność do racjonalizacji. W naszym skomplikowanym wewnętrznym systemie hierarchii wartości i wynikających z nich przekonań moralnych nasz umysł potrafi oszukać nas samych.

Dochodzimy do punktu, gdy nasze ciało czuje i wysyła nam ewidentny sygnał, że coś nie jest w porządku, ale my – ludzie cywilizacji skrajnie racjonalnej, nieuznającej innego boga niż nasz rozum – pracujemy wewnętrznie nad tym, aby ten sygnał cielesny „spacyfikować”. I co najciekawsze, przeważnie się to udaje. Efekt? Pod płaszczykiem racjonalnego wnioskowania dochodzimy do momentu, gdy zachowanie niedopuszczalne moralnie, postrzegamy jako prawidłowe, bo doszliśmy do takiego wniosku „za pomocą rozumu”.

Sprawa Szmydta czy efekt szmydta?

Zastanawiam się, czy to aby nie najlepszy moment, by polskie elity prawnicze, tak akademickie, jak i konstytuujące trzecią władzę, spojrzały serdeczniej na dorobek psychologii społecznej i jej wpływ na rzeczywistość wymiaru sprawiedliwości.

Tomasz Szmydt zdobył przecież „koronę zawodów prawniczych” w pełni transparentnie i zgodnie z obowiązującymi wszystkich innych przepisami prawa. Co więcej, był doświadczonym sędzią z godnym uposażeniem, a mimo to nie miał majątku. Ba! Nie zatajał tego faktu. Jego problemy w życiu prywatnym stanowiły tajemnicę poliszynela. Czy ktoś z debatujących bez taniego relatywizowania skali nagannego zachowania Szmydta zastanawia się nad losem innych „kuszonych” sędziów?

Co dzieje się w polskim sądownictwie, kiedy sędzia doświadcza – jak każda inna grupa zawodowa –  wypalenia zawodowego czy epizodów depresyjnych? W dużej prawniczej korporacji mógłby liczyć na wsparcie, które nie miałoby charakteru dekoracyjno-biurokratycznego. Mam na myśli rzeczywiście odbywaną terapię i regularną pracę mentorską specjalistów HR, a nie jedynie „skierowanie do psychiatry”.

I mam nadzieję, że ten przypadek pomoże nam wszystkim zrozumieć, że Leon Petrażycki miał rację. Od 2015 r. słyszymy o potrzebie „rewolucji” wymiaru sprawiedliwości. Tyle że zamiast zwrócenia uwagi na to, że niezależność, niezawisłość, nieskazitelność charakteru i inne przymioty osobowe nie zależą od treści przepisów czy proweniencji partyjnych, wznoszono jedynie populistyczne hasła, z lubością wyolbrzymiając występki tej czy innej osoby, a nie mające istotnego znaczenia dla rzeczowej analizy zagadnienia kształtowania odpowiednich postaw. Bo niezawisłość i prawość charakteru nie od barw partyjnych, nie od przepisów, nie od funkcji zależą, ale od dojrzałej, świadomej siebie i swoich ograniczeń osobowości. Osobowości, która umie zadbać o siebie, również w kryzysie osobistym, gdy heroizmem jest zwrócenie się o pomoc. Również instytucjonalną.

Badania Zimbardo doprowadziły go do wniosku, że to nie nasze indywidualne cechy osobowości mają większą moc niż warunki naszej pracy czy role społeczne. Jego wnioski były przeciwne: gdy w grę wchodzi władza, to sytuacja faktyczna, nasze otoczenie i warunki pracy mogą popychać nas – kusić niczym Lucyfer – do zachowań paskudnych, do wyrządzenia zła.

Ktoś powie, że to nie nasza, współobywateli sprawa, że to sprawa samej „trzeciej władzy”. Tak długo, jak edukację sędziów – a tak jest w aktualnym modelu – finansujemy my, współobywatele RP poprzez środki publiczne, jest to sprawa nas wszystkich.