Umowa pożyczki nie może prowadzić do nadmiernego wzbogacenia się pożyczkodawcy - wyrok SN

Sąd Najwyższy – Izba Kontroli Nadzwyczajnej i Spraw Publicznych 13 maja 2020 r. wydała wyrok (sygn. I NSNc 28/19). Rozstrzygnięcie zostało wydane po rozpoznaniu skargi nadzwyczajnej prokuratora generalnego od nakazu zapłaty wydanego przez jeden z sądów rejonowych w 2007 r. Skutkiem było uchylenie nakazu zapłaty i skierowanie sprawy do ponownego rozpoznania przez sąd I instancji.

Ustalenia umowne

W sprawie, która swój finał znalazła w Sądzie Najwyższym, pani X w lipcu 2006 r. zawarła z przedsiębiorcą panem Y umowę pożyczki na kwotę 4455 zł. Strony uzgodniły, że zwrot pożyczki nastąpi za miesiąc wraz z zapłatą umówionych odsetek w kwocie łącznie 84,46 zł. W umowie zastrzeżono także, że w przypadku niespłacenia pożyczki w ustalonym terminie pożyczkobiorca zobowiązany będzie do zapłaty odsetek karnych w wysokości 30 proc. za każdy rozpoczęty miesiąc zwłoki (tj. 360 proc. w skali roku).

Czytaj też: Pożyczka 3 tys. zł, odsetki 73 tys. zł – skuteczna skarga nadzwyczajna Prokuratora Generalnego

Pożyczka nie została zwrócona, a pożyczkodawca dokonał przelewu wierzytelności na rzecz przedsiębiorcy – pana Z. Sprawa trafiła do sądu, który zasądził od pani X na rzecz pana Z kwotę pożyczki (4455 zł), kwotę skapitalizowanych odsetek umownych (84,46 zł), a nadto kwotę odsetek karnych za zwłokę za okres prawie sześciu miesięcy (7997,03 zł). Z nakazu zapłaty wynikał także obowiązek zapłaty odsetek w wysokości 30 proc. w skali miesiąca od 26 lutego 2007 r. do dnia zapłaty. Nakaz zapłaty nie został zaskarżony i w kwietniu 2007 r. stał się prawomocny.

Działania prokuratora generalnego

W marca 2019 r. prokurator generalny wniósł skargę nadzwyczajną z uwagi na konieczność zapewnienia zgodności orzeczenia z zasadą demokratycznego państwa prawnego urzeczywistniającego zasady sprawiedliwości społecznej.

Prokurator generalny zarzucił naruszenie w sposób rażący prawa materialnego, tj. przepisów art. 359 § 2(1) – art. 359 § 2(3) kodeksu cywilnego przez niewłaściwe ich zastosowanie, z przepisów tych w brzmieniu obowiązującym w dacie umowy pożyczki, jak i w dacie orzekania przez sąd I instancji wynikało bowiem, że maksymalna wysokość odsetek wynikająca z czynności prawnej nie może w stosunku rocznym przekraczać 4-krotności wysokości stopy kredytu lombardowego NBP, tj. 22 proc. w skali roku, a jeżeli przekracza tę wysokość, to należą się odsetki maksymalne. Nakaz zapłaty usankcjonował bowiem „lichwiarski" charakter zapisów umowy, co – jak wskazał prokurator generalny w skardze nadzwyczajnej – godzi nie tylko w obowiązujący porządek prawny, ale także w wartości chronione przez system prawa stanowiące podstawę wprowadzonych przepisów o odsetkach maksymalnych i jest sprzeczne ze sprawiedliwością społeczną.

Na dzień 19 czerwca 2018 r. stan zadłużenia pozwanej pożyczkobiorczyni wynosił prawie 590 000 zł.

W uzasadnieniu omawianego orzeczenia Sąd Najwyższy wskazał także, że wniesienie skargi nadzwyczajnej jest dopuszczalne od każdego orzeczenia (a więc także nakazu zapłaty), wskazanego w art. 89 § 1 ustawy o Sądzie Najwyższym bez względu na wartość przedmiotu zaskarżenia.

Rozstrzygnięcie podjęte przez Sąd Najwyższy

Sąd Najwyższy zauważył, że w dacie zawarcia umowy pożyczki i w dacie orzekania przez sąd I instancji obowiązywały przepisy, które dopuszczały możliwość umówienia się co do odsetek w maksymalnej wysokości 4-krotności wysokości stopy kredytu lombardowego NBP.

Limitowały więc odsetki, których zarówno podstawa (źródło), jak i wysokość zostały ustalone przez strony. Skarga nadzwyczajna dotyczyła natomiast odsetek za opóźnienie, których podstawą (źródłem) był art. 481 kodeksu cywilnego, który wskazywał, że jeżeli dłużnik opóźnia się ze spełnieniem świadczenia pieniężnego, wierzyciel może żądać odsetek za czas opóźnienia, chociażby nie poniósł żadnej szkody i chociażby opóźnienie było następstwem okoliczności, za które dłużnik odpowiedzialności nie ponosi. Do 31 grudnia 2015 r. wskazany przepis nie zawierał regulacji dotyczącej maksymalnej wysokości odsetek za opóźnienie.

W swoim wcześniejszym orzecznictwie Sąd Najwyższy wskazywał, że maksymalna wysokość odsetek dotyczyła zarówno tych wskazanych w przepisie art. 359, jak i tych z art. 481 kodeksu cywilnego (por. m.in. wyrok SN z 28 lutego 2017 r., I CNP 11/16).

Podobnie wypowiedział się Sąd Najwyższy w wyroku z 8 maja 2019 r. w sprawie o sygn. I NSNc 2/19. Wskazał bowiem, że w stanie prawnym obowiązującym przed 1 stycznia 2016 r. niedopuszczalne było zastrzeganie w czynności prawnej odsetek za opóźnienie (art. 481 § 1 k.c.) w wysokości wyższej niż odsetki maksymalne wynikające z art. 359 § 2(1) kodeksu cywilnego.

Sąd rejonowy, wydając zaskarżony nakaz zapłaty, naruszył zasadę zaufania obywatela do państwa, godząc w bezpieczeństwo prawne pozwanej pożyczkobiorczyni.

W swojej argumentacji Sąd Najwyższy wskazał, że celem wprowadzenia ograniczeń wynikających z art. 359 § 2(1) kodeksu cywilnego była bezspornie ochrona dłużnika przed obciążeniem go nadmiernymi odsetkami. Stąd brak jest jakichkolwiek argumentów, które przemawiałyby za różnicowaniem tej ochrony w zależności od podstawy (źródła) naliczania odsetek.

Obecny stan prawny – odsetki maksymalne

Przepisy dotyczące odsetek maksymalnych obowiązują w systemie prawnym od 20 lutego 2006 r., ale w obecnym kształcie od 1 stycznia 2016 r.

Przepisy te mają charakter bezwzględnie wiążących, a więc wola stron umowy treści tych przepisów zmienić nie może.

Odsetki maksymalne dotyczą odrębnie odsetek za korzystanie z kapitału oraz odsetek wynikających z opóźnienia w zapłacie określonej sumy pieniężnej. Jest to podstawowy instrument ochrony dłużnika, na który wskazał prokurator generalny, co zaaprobował Sąd Najwyższy, a co ma duże znaczenie właśnie przy umowach pożyczki.

Znaczenie wyroku

Omawiane orzeczenie Sądu Najwyższego nie ma wartości tylko historycznej, tj. co do wykładni przepisów, których brzmienie jest już inne. Sąd Najwyższy wskazał i przypomniał w nim bowiem o instrumentach prawnych chroniących pożyczkobiorców. Orzecznictwo takie, obok przepisów o odsetkach, dopełnia grupę nielicznych przepisów regulujących umowę pożyczki (art. 720 – art. 724 kodeksu cywilnego).

Orzeczenie to zawiera także ważną wskazówką dla oceny sytuacji, w której możemy mieć do czynienia z rażącym naruszeniem prawa, ocenianym z punktu widzenia przesłanek skierowania skargi nadzwyczajnej. Ocena ta jest uzależniona od:

1) wagi naruszonej normy, tj. jej pozycji w hierarchii norm prawnych,

2) stopnia (istotności) jej naruszenia,

3) skutków naruszenia dla stron postępowania.

Regulacja dotycząca wysokości odsetek i zasad spłaty zaciągniętej pożyczki to ważna i podstawowa regulacja w systemie norm prawnych prawa cywilnego. Takich też spraw dotyczy skarga nadzwyczajna.

Autorka jest adwokatem, Kancelaria Adwokatów i Radców Prawnych P.J. Sowisło & Topolewski SKA

Kodeks cywilny

Art. 359

§ 1. Odsetki od sumy pieniężnej należą się tylko wtedy, gdy to wynika z czynności prawnej albo z ustawy, z orzeczenia sądu lub z decyzji innego właściwego organu.

§ 2. Jeżeli wysokość odsetek nie jest w inny sposób określona, należą się odsetki ustawowe w wysokości równej sumie stopy referencyjnej Narodowego Banku Polskiego i 3,5 punktów procentowych.

§ 21. Maksymalna wysokość odsetek wynikających z czynności prawnej nie może w stosunku rocznym przekraczać 2-krotności wysokości odsetek ustawowych (odsetki maksymalne).

§ 22. Jeżeli wysokość odsetek wynikających z czynności prawnej przekracza wysokość odsetek maksymalnych, należą się odsetki maksymalne.

Art. 481

§ 1. Jeżeli dłużnik opóźnia się ze spełnieniem świadczenia pieniężnego, wierzyciel może żądać odsetek za czas opóźnienia, chociażby nie poniósł żadnej szkody i chociażby opóźnienie było następstwem okoliczności, za które dłużnik odpowiedzialności nie ponosi.

§ 2. Jeżeli stopa odsetek za opóźnienie nie była oznaczona, należą się odsetki ustawowe za opóźnienie w wysokości równej sumie stopy referencyjnej Narodowego Banku Polskiego i 5,5 punktu procentowego. Jednakże gdy wierzytelność jest oprocentowana według stopy wyższej, wierzyciel może żądać odsetek za opóźnienie według tej wyższej stopy.