Wolność motyla

"Nieznajomy widzi tylko to, co wie” – mówi afrykańskie przysłowie. To, co na ogół wiemy o Haiti, mieści się w ramach medialnych sensacji, stąd w naszych oczach pojawiają się obrazy zniszczeń po trzęsieniu ziemi, biedy i rozpadu państwa, gangów na ulicach Port-au-Prince. Natomiast w popkulturze Haiti zrobiło karierę jako kraina voodoo, niemniej w wersji hollywoodzkiej z rytuałami czarnej magii i chętnie podejmowanym przez twórców horrorów motywem zombie. Nawet tak wielowątkowa książka, jak „Wąż i tęcza. Voodoo, zombie i tajne stowarzyszenia na Haiti”, napisana przez amerykańskiego antropologa Wade’a Davisa, wyjaśniającego historyczny kontekst rytuałów i ceremonii voodoo, doczekała się wersji kinowej w postaci kolejnego horroru spod znaku Wesa Cravena.

Niestety fakty, zwłaszcza te dotyczące historii i skali przemocy, jakiej doświadczali mieszkańcy „wyspy przeklętej”, są dużo bardziej przerażające. Bez ich poznania trudno zrozumieć zarówno kulturę, jak i duchowość tego miejsca.

Czytaj więcej

Plus Minus

Artystów walka z historią

Jak powstaje pamięć zbiorowa? Kto i jakimi środkami próbuje ją kształtować i nią manipulować? A przede wszystkim, jaki jest w tym wszystkim udział sztuki i twórców?

Życie gorzkie i niecierpliwe

W jaki sposób pokazują to artyści? Jak powiedział Jaques Stephen Alexis, znany pisarz zamordowany w 1961 roku w czasie dyktatury François Duvaliera: „Całe to życie gorzkie, ciężkie, kolorowe, pogańskie, niecierpliwe, muzyczne, polityczne, tragiczne, walczące, pieskie i boskie musimy wprowadzić na scenę. (…) To więcej niż tworzyć sztukę, to jest nadawać jej sens w życiu”.

Rzeczywiście, kiedy dobrze się przyjrzymy, to obok historii przemocy można postrzegać Haiti jako ojczyznę artystów, którzy tworzą sztukę dosłownie ze wszystkiego i w każdych warunkach. Zarówno ci gromadzący się w różnych wspólnotach i pracowniach, jak i ci wychowani w diasporach na całym świecie, sławni jak Jean-Michel Basquiat lub dopiero odkrywani, pokazują żywiołową, wielobarwną sztukę, w której dominuje poczucie i pragnienie wolności.

Dzięki wystawie w galerii Studio w Warszawie „Opór motyla: Haiti” (ale tylko do 21 lipca), przygotowanej przez Katarzynę i Marię Prokesz, możemy zobaczyć prace wielu haitańskich artystów nawiązujących zarówno do sztuki naiwnej, jak i posługujących się językiem sztuki najnowszej, wystawiających swoje obrazy i obiekty w najlepszych galeriach świata. I przedstawionych tu w dialogu z polskimi artystami, ujawniając ich historyczne i współczesne powiązania i podobieństwa.

Przede wszystkim jest to tradycja powstań i protestów, wolności nietrwałej i ulotnej, ale też nieśmiertelnej, jak zakorzeniona w kulturze metafora motyla symbolizującego ludzką duszę. Co to znaczy wolność i czy samo jej uzyskanie wystarczy? Jak o nią dbać i na jakich fundamentach budować, by mogła okazać się wartością trwałą? Oto pytania, jakie można przy okazji tej wystawy stawiać.

Wiek XVIII to czas „antylskiego cudu gospodarczego” dla San Domingo, jednej z najbogatszych kolonii w Nowym Świecie. Sprowadzeni z Afryki i przymuszani do niewolniczej pracy nowi mieszkańcy przeżywali średnio ok. pięciu lat, więc wciąż przywożono kolejnych. System kar, spisany łącznie z wysokością wynagrodzenia kata za zadawanie różnego rodzaju śmierci, okaleczenia i tortury, w sposób oficjalny legitymizował systemowe okrucieństwo, mimo to ucieczki niewolników stawały się w połowie XVIII wieku coraz liczniejsze. Uciekinierzy, tzw. marrons, którzy urodzili się jako wolni ludzie i nie zdążyli zapomnieć swoich afrykańskich tradycji, chronili się w górach, gdzie praktykowali swoje obrzędy.

Na wystawie możemy oglądać obrazy przedstawiające losy François Mackandala, jednego z pierwszych bohaterów powstań, który zbiegłszy z plantacji, przez kilka lat przygotowywał przewrót, dostarczając pracującym truciznę, by mogli w niewidoczny sposób pozbywać się kolonistów. Został schwytany i spalony żywcem, ale wierzono, że tak jak powtarzał, oswobodzi się, zamieni w muchę i odleci ze stosu.

Niepodległość kraju zwanego odtąd Ayiti (górzysta kraina) wywalczona została ogromnym kosztem również w postaci długu, jakim wykupiło nowe państwo niezależność od Francji. Ponadto stawało się jako pierwsze wolne czarne państwo wrogiem obowiązującego systemu kolonialnego. A jednak stałe przewroty, upadki, uzależnienia i kryzysy nie utrwaliły tej demokratycznej wolności. Haiti przechodziło etapy królestwa, cesarstwa, republiki, a w latach 1915–1934 znalazło się pod okupacją amerykańską.

Nijakość dzieła sztuki

Wszystkie pokazane na wystawie „Opór motyla” prace przepełnia poczucie wolności zawarte w kolorze i wyobraźni zmieniającej to, co zwykłe i nijakie, w dzieła sztuki. Są to dzieła twórców współczesnych i warto zaznaczyć, że na Haiti nie ma podziału na artystów profesjonalnych i samouków. Centralną i największą pracą wystawy jest „Świątynia Boskiej Murzynki” Jeana-Ulricha Déserta, który nawiązuje do przedstawień ikon współczesnej kultury. Taką ikoną jest dla niego Josephine Baker. Winylowe płyty ogromnej, drewnianej konstrukcji malowane płynnie przenikającymi się kolorami, przypominają witrażowe szyby, a ukazana na nich twarz tej „obdarzonej mocą” tancerki, piosenkarki i odważnej agentki, otoczona jest wielobarwnymi motylami i wojskowymi medalami.

Haitańskie wizerunki Madonny zestawiono z polską pobożnością, czyli namalowanym przez Olgę Wolniak kilimem z obrazem Matki Boskiej.

W krąg wzywanych przez wyznawców voodoo duchów włączeni są także inni katoliccy święci – choćby Papa Legba, ukazywany jak św. Piotr i pomagający duchom zmarłych odnaleźć drogę do zaświatów. Wynika to stąd, że działający wśród niewolników chrześcijańscy misjonarze przekazywali im wiedzę religijną ograniczoną do historii z życia świętych oraz Matki Boskiej, objaśniając jedynie najważniejsze symbole. Mieszkańcy Haiti połączyli je ze swoimi i wraz z rytuałami, stworzyli specyficzną, synkretyczną duchowość.

Obok duchów rodzinnych i osobistych najwięcej prac na wystawie w Studio przedstawia Erzulie – opiekunkę miłości, macierzyństwa, ale i pomocną w karaniu niewiernych mężów. Czasem jej postać przypomina święte obrazki, ale bywa też rzeźbiona lub po prostu sklecona, jak u jednego z artystów, z drewna, metalu, plastiku i gumy. Bo sztuka na Haiti może pojawić się na każdym rogu ulicy, gdzie gromadzą się grupy artystyczne, wspierając się nawzajem i wykorzystując wszystkie możliwe materiały.

Czytaj więcej

Plus Minus

Kosmiczna geometria Zofii Artymowskiej

Zofia Artymowska nieustannie poszukiwała własnej drogi. W geometrycznych formach próbowała odtworzyć uniwersalne zasady rządzące wszechświatem. Wszystko po to, aby udowodnić widzowi, że konstrukcja może być tak samo pociągająca jak destrukcja. Bowiem w budowaniu kryje się radość płynąca z życia.

Ocalić dzień powszedni

Codzienność co jakiś czas rozpada się tu na kawałki, traci swój rytm i przewidywalność przez trzęsienia ziemi czy przewroty polityczne, dlatego to sklejanie, przenoszenie w obszar fantastyczny, to swoiste ocalenie tego, co tu było, tych, którzy tu żyli. Twórczość – sztuka w jakiejkolwiek formie – jest ratunkiem. Motyl tańczy. Majsterkowanie, zszywanie odłamków codzienności, przetwarzanie ich w przedmioty wypełnione znaczeniem, nadawanie im cech niezwykłości i fantazji, stanowią sposób na wyrwanie się z biedy i braku perspektyw. „Tworząc piękno z odłamków” – tak nazwał swoją pracę Pascal Monnin. A obok tego możemy zobaczyć postaci z blachy, tkaniny, pióra i cekiny. „Piękno to inteligencja materii”, napisał natomiast na swoim zbudowanym z collage’u obrazie jeden z haitańskich artystów. Jeszcze inaczej wykorzystała technikę swoistego „majsterkowania” Sasha Huber, tworząc portret dyktatora „Papa Doca” Duvaliera, z maleńkich „naboi”, strzelając z pistoletu na zszywki do drewnianej płyty.

Wspomniany recykling, sztuka z odzysku, coś, co nazwalibyśmy ekologicznym myśleniem, jest tu działaniem naturalnym i obronnym. Haitańczycy nie żyją obok natury – oni są w nią wtopieni, w dialogu, we współistnieniu, w walce. Ich górzysta kraina, niegdyś zalesiona, została zniszczona wskutek ekstensywnej gospodarki kolonizatorów i kolejnych rządów, trudno ją odbudować.