Czy obsesyjna walka z pracoholizmem zabija w ludziach ambicje i przedsiębiorczość?

Właściciele psów doskonale wiedzą, kiedy ich podopieczny się nudzi. Wiedzą też, jak ogromną satysfakcję sprawia tym zwierzętom wykonywanie poleceń, których wcześniej się nauczyły, takich jak choćby aportowanie. Niejeden pies nagabuje swojego właściciela do wspólnej aktywności, którą czasami już trudno nazwać zabawą. Psy ratownicze dzięki pracy, którą wykonały, stały się bohaterami akcji ratunkowej podczas trzęsienia ziemi w Turcji i Syrii w lutym 2023 roku. Wykonywanie trudnych, złożonych i często nienaturalnych czynności przez zwierzęta możliwe jest nie tylko dzięki nagrodom, jakie zwierzę otrzymuje od trenera. Uczenie się nowych umiejętności i kontrola własnego zachowania, a co za tym idzie – również otoczenia, wiążą się z satysfakcją, która jest dla nich równie nagradzająca, jak smakołyki i głaski, które otrzymują.

Ta satysfakcja jest wspólna dla zwierząt i ludzi. Doświadcza jej dziecko, które stawia pierwsze kroki, tenisista, który opanował nowe uderzenie, poeta, który odnalazł trafną metaforę, czy stolarz, który skończył pracę nad wyjątkowo udanym meblem. Doświadczali jej dawni myśliwi tropiący zwierzynę i zbieracze gromadzący pożywienie, rolnicy uprawiający pole i dowódcy prowadzący oddziały do boju. Doświadczanie satysfakcji z własnego działania i wpływania na rzeczywistość jest przynajmniej tak immanentne naszej naturze jak zaspokajanie głodu. Homo sapiens w doskonaleniu własnego działania osiągnął perfekcję, której dowodami są największe dzieła sztuki i osiągnięcia nauki.

Czytaj więcej

Plus Minus

Kryzys męskości z powodów kulturowych? To dlaczego niewieścieją aligatory, japońskie rybki i żaby lamparcie?

Współczesny człowiek żyje iluzją omnipotentnego wpływu czynników kulturowych na otaczającą nas rzeczywistość. Te przekonania prowadzą cywilizację w wiele pułapek i ślepych dróg.

Zrozumieć satysfakcję

Psychologowie od dawna starali się zrozumieć, co popycha ludzi do takich działań i dlaczego mimo ogromnego trudu się nie poddają. Jedną z pierwszych empirycznych prób zbadania tego zjawiska podjął w połowie XX wieku David McClelland, tworząc w rezultacie swoją koncepcję motywacji osiągnięć i odkrywając, że to dążenie do doskonałości, a nie zewnętrzne motywy, jest tym, co popycha ludzi do najbardziej wytężonej pracy. Co ciekawe, podczas swoich badań odkrył również, że w krajach o wysokim natężeniu motywacji osiągnięć gospodarka ma się znacząco lepiej niż w tych, gdzie nad motywacją osiągnięć przeważa motywacja unikania porażki. Z czasem okazało się, że – jak przewidywał to dużo wcześniej Max Weber – czynnikiem sprzyjającym formowaniu się motywacji osiągnięć jest protestancka etyka pracy. Wskazywały na to nie tylko znaczne różnice w rozwoju ekonomicznym pomiędzy krajami protestanckimi i katolickimi. Badacz odkrył, że bajki, legendy i opowieści, które opowiada się dzieciom, są dużo bardziej nasycone motywami dążenia do doskonałości i osiągnięć w krajach wysoko rozwiniętych w porównaniu z tymi, gdzie gospodarka kulała.

Zupełnie nieintuicyjne wyniki w ogromnych badaniach nad satysfakcją życiową uzyskał Mihály Csíkszentmihályi, twórca znanej koncepcji przepływu. Okazało się, że wbrew temu, co większość z nas sądzi, źródłem największej satysfakcji jest… praca! Tuż za nią, na drugim miejscu, znalazła się nauka. Biblijna klątwa: „Przeklęta niech będzie ziemia z twego powodu: w trudzie będziesz zdobywał od niej pożywienie dla siebie po wszystkie dni twego życia”, nie okazała się być dopustem bożym. Potomkowie Adama potrafili w tym trudzie odnaleźć największy sens swojego życia. Jednak nie zawsze jest to tak proste.

Praca jako przekleństwo

W historii ludzkości wiele było momentów anomii, kiedy etos pracy upadał. Najczęściej działo się tak za sprawą czynników ekonomicznych, wojen, katastrof naturalnych, choć nie tylko. Przyczyniały się do tego również zmiany kulturowe. W takich warunkach czerpanie satysfakcji z pracy jest niezwykle trudne. Praca postrzegana przez otoczenie jako wyzysk, nawet jeśli początkowo przynosi zadowolenie i radość, pod wpływem pogardy szybko zamieni się w uciążliwy obowiązek, a wykonujący ją człowiek – we frajera. Podobnie praca wykonywana pod przymusem. Na przełomie XX i XXI wieku do degradacji aktywności zwanej pracą przyczynili się też psychologowie.

W 1971 roku Wayne Oates, pastor i profesor psychologii religii, ukuł pojęcie pracoholizmu na określenie osób uzależnionych od pracy. Warto jednak zauważyć, że przez pół wieku, pomimo tego, że pojęcie zdobyło ogromną popularność, pracoholizm nie został zakwalifikowany jako zaburzenie w żadnym z popularnych podręczników diagnostycznych, takich jak „DSM” (Diagnostyczny i statystyczny podręcznik zaburzeń psychicznych), stosowany głównie w USA, czy „ICD” (Międzynarodowa klasyfikacja chorób), bardziej popularny w Europie. Twórcy tych podręczników uznali, że nie ma jeszcze wystarczających i jednoznacznych dowodów wskazujących, że uzależnienia behawioralne inne niż hazard i gry komputerowe można zdefiniować jako zaburzenia psychiczne i przypisać im konkretne kryteria diagnostyczne. Nie przeszkadza to jednak psychologom w prowadzeniu badań nad pracoholizmem, tworzeniu teorii pracoholizmu i konstrukcji narzędzi diagnostycznych. Nade wszystko jednak widmo pracoholizmu jest doskonałym straszakiem, który może zaganiać do gabinetów terapeutycznych ludzi zatroskanych o swój los.

Kilka lat później powstała koncepcja work-life balance, która szturmem zdobyła serca pokoleń wkraczających na rynek pracy. Miała być odpowiedzią na pojawiające się problemy społeczne, takie jak pracoholizm czy wypalenie zawodowe. W rzeczywistości ugruntowała w naszym myśleniu dualizm życie–praca, z którego dość jednoznacznie wynika, że ta część naszego życia, którą poświęcamy na pracę, życiem w istocie nie jest. Co najwyżej ofiarą złożoną na rzecz życia, czyli tej części czasu, którą tak nazywamy. Dobitnie wyraził to w lipcu 2022 roku Zaid Khan, 24-letni Nowojorczyk, zamieszczając na TikToku wiralowy filmik, w którym stwierdza: „Prawda jest taka, że praca nie jest twoim życiem i nie świadczy o wartości człowieka”, a następnie proponuje podejście, które nazwał „quiet quitting”, polegające na wykonywaniu w pracy niezbędnego minimum swoich obowiązków.

Stworzenie koncepcji work-life balance i jej rozpowszechnienie jest tyleż warte, co ponowne odkrycie koła, i to w jego dość prymitywnej wersji. Św. Benedykt z Nursji już w 529 roku, zakładając najstarszy katolicki zakon mnisi, sformułował jego regułę, wykorzystując motto „ora et labora” – módl się i pracuj. W konsekwencji benedyktyni podzielili swoją dobę na trzy części: vita activa – czyli aktywne życie, głównie pracę, vita passiva– odpoczynek i sen, oraz vita contemplativa – czas modlitwy, kontemplacji, rozwoju duchowego i intelektualnego. Warto jednak zwrócić uwagę na fakt, że każda z tych części nazywana była vita – życiem. Nie przeciwstawiali sobie tych pojęć. Ich podejście wykorzystał XIX-wieczny socjalista Robert Owen, formułując postulat: „Osiem godzin pracy, osiem godzin odpoczynku, osiem godzin snu”, rozpowszechniony później przez jego następców.

Zarówno obawa przed pracoholizmem, jak i obsesyjne dążenie do zachowania work-life balance sprzyjają rozkwitowi takich pojęć jak to, które od paru lat zrobiło się popularne w Polsce – „kultura zapierdolu”. Stało się ono obowiązującym określeniem takiej pracy, która zdaje się stawiać wymagania wyższe, niż akceptuje ten, kto ją wykonuje. Nie stronią od niego również psycholodzy i trenerzy mentalni, którzy bez jakiegokolwiek skrępowania udzielają publicznych porad, jak nie dać się wykorzystywać przedstawicielom „kultury zapierdolu”, oferują szkolenia poświęcone work-life balance. Obawiam się jednak, że jest to raczej jeszcze jedna forma schlebiania gustom pospólstwa niż wynik świadomej refleksji. Zaakceptowanie i bezrefleksyjne używanie takich pojęć, jak pracoholizm, work-life balance czy „kultura zapierdolu”, w niczym nie różni się od świadomego przyjęcia dawki chorobotwórczych wirusów, które opanowując coraz to większą liczbę osób, spowodują, że niemożliwym będzie powrót do stanu sprzed zarażenia, nawet jeśli znowu tego zapragniemy.

Czytaj więcej

Plus Minus

Flaga z Gaci paraduje na mundialu

Pierwszy raz biało-czerwona płachta z napisem „Foto-Higiena” pojawiła się w 2016 r. podczas mistrzostw Europy we Francji na meczu Polski z Irlandią Północną. Kilka dni później w Paryżu przed spotkaniem z Niemcami ochroniarze uznali, że materiał jest za duży i nie pozwolili wnieść go na trybuny. Była też na meczach reprezentacyjnych w Katarze. Nie wszystkim się podoba.