Wakacje z Kmicicem: Ełk-Szczuczyn-Wąsosz

Kmicic nie wjechał do Szczuczyna. Z Kiemliczami i Soroką „zatrzymali się w przydrożnej karczmie, »Pokrzyk«”, leżącej w połowie drogi między Szczuczynem a Wąsoszem. Trudno mu się dziwić – pomyśleliśmy – w miasteczku stanął Wołodyjowski, Skrzetuski i Zagłoba. Nas kompania ta nie trwożyła i po cichu liczyliśmy na spotkanie, ale właśnie przestało padać i korzystając z okazji, zaszliśmy do tamtejszego kościoła.

W świątyni, odrestaurowanej dobrych kilka dekad temu i wymagającej już drobnych retuszy, stanęliśmy przed kratą. We wnętrzu, otoczony kobietami, szedł ksiądz i uważnie sprawdzał udekorowane rzędy. „Zaraz będzie ślub” – uznaliśmy i wyszliśmy za bramę.

Na ulicy tutejsze dzieci jeździły rowerami przez kałuże, jak przez czarne lustra.

– Mówili wam w szkole, że wasze miasto jest sławne? – spytaliśmy.

– Nie, nikt nic – 12-latek podrzucił przednie koło i głową wskazał na 15-letnią Oliwię: – Ona uczy się w technikum.

– Polonistka ani historyk, ani nikt inny, nigdy – odpowiedziała dziewczyna, kiedy doprecyzowaliśmy, że chodzi o Sienkiewiczowski „Potop”.

Czytaj więcej

Plus Minus

Kłajpeda. Jak Niemcy odnaleźli swoje miejsce w ZSRR i na Litwie

Niemcy z Kłajpedy wspominają, że w czasach sowieckich przezywano ich faszystami. To się skończyło, gdy Litwa odzyskała niepodległość. Czy wraz z wojną w Ukrainie historia znowu do nich zapuka? – Trzeba robić swoje – przekonują.

Pan Michał!

W „Potopie” przeczytamy: „Ów Szczuczyn uchodził za miasto, ale nim nie był rzeczywiście, nie miał albowiem jeszcze ani wałów, ani ratusza, ani sądów, ani kolegium pijarskiego, które dopiero za czasów króla Jana III powstało, a domów szczupło i więcej chałup niż domów, które dlatego tylko miastem się zwały, że w kwadrat były pobudowane, tworząc rynek, niewiele zresztą mniej błotnisty od stawu, nad którym mieścina leżała”.

Nieoczekiwanie wyszło słońce i trzytysięczne miasteczko objawiło się w pełnej, popołudniowej krasie. Fakt, nie jest to metropolia czy kurort, ale ma swój urok. Kusi też pizzerio-kebabem tuż przy skwerze, nazywanym przez Sienkiewicza rynkiem. Tam właśnie musieli stacjonować żołnierze Wołodyjowskiego, do których jechał również Rzędzian, pacholik Skrzetuskiego. Dotarł późnym wieczorem – dowiadujemy się z powieści – i może w miejscu, gdzie zaparkowaliśmy, „rostasował się” i ku zgrozie naszych dzieci, spędził noc okryty „wilczurą”, czyli skórami wilków.

Spoglądaliśmy więc na miasteczko rzeczywiste i literackie sprzed wieków, i postanowiliśmy skonfrontować te dwa Szczuczyny z jeszcze jednym. Sztuczki tej nauczyliśmy się w trasie, w nadnarwiańskim, kieszonkowym Nowogrodzie. Zaintrygował nas tam nowiutki plac zabaw w historycznym centrum i sprawdziliśmy, jak wygląda to miejsce na mapie Google. Zazwyczaj przedstawia ona fotografie sprzed kilku czy kilkunastu lat i zamiast huśtawek był tam intrygujący, choć zaniedbany, budynek, otoczony zielenią, z dwiema armatami w sadzie.

W Szczuczynie nie było takich dysonansów. Z telefonem w dłoni obeszliśmy skwer i porównaliśmy nie tak dawne widoki z obecnymi. Co prawda przystrzyżono drzewa, ale nie wycięto, zostały też jaśminy, nie wybrukowano kostką trawników. Rozbawiła nas tylko poprzedniczka małej gastronomii – nieistniejąca już budka z firaneczkami i peerelowskim liternictwem „Kiosk spożywczy”.

Za to kiedyś nie było pomnika, który teraz przebija przez wygolone korony. Trudno było nie rozpoznać górującego kołpaczka z piórem. „Pan Michał!” – krzyknęliśmy i pobiegliśmy witać Małego Rycerza.

Ku naszemu zaskoczeniu to nie Wołodyjowski. I choć metalowy szlachcic ubiorem przypominał bardziej Kmicica, odzianego w „zieloną aksamitną bekieszę, spinaną na złote pętlice a podbitą sobolami i w soboli kołpaczek z czaplim wichrem”, nie był to również pan Andrzej. „Stanisław Antoni Szczuka / 1654–1710”, głosi napis na cokole, a upamiętnienie to wystawili mu mieszkańcy w 2014 r. jako „założycielowi miasta”.

Czasu na czytanie tablicy memorialnej już nie mieliśmy, bo niebo zaciągnęło się na czarno i poleciały pierwsze krople. Lunęło, gdy wskakiwaliśmy do samochodu. Cóż było robić? Wyciągnęliśmy telefony i sprawdziliśmy, że uwieczniony na monumencie Szczuka herbu Grabie był w drugiej połowie XVII w. znaczną osobistością: podkanclerzy litewski, referendarz koronny, tutejszy cześnik i później starosta lubelski. I w rzeczy samej to on sprawił, że Szczuczyn, wcześniej Szczuki Litwa, zamieszkiwany przez mazowiecki ród Szczuków, stał się grodem, a nie błotnistą osadą, opisywaną przez Sienkiewicza.

Jemu też miasteczko zawdzięcza niegdysiejszy zespół klasztorny, czyli kościół, do którego zaglądaliśmy, zastanawiając się, w jakim stylu został wzniesiony. „Barok, ale dziwny, choć znajomy”, myśleliśmy i faktycznie wpisuje się on w nurt klasycyzujący, tzw. uspokojonego baroku, propagowanego w Warszawie w końcówce XVII w. przez Holendra, niejakiego Tylmana z Gameren.

Korciło nas jeszcze, żeby zobaczyć ruiny tutejszego zamku, także należącego do szlachcica z cokołu, ale deszcz rozpadał się mocniej i postanowiliśmy nie tylko wyjeżdżać ze Szczuczyna, ale i ominąć Pokrzyk. Gdzie jak gdzie – żartowaliśmy – ale w karczmie Kmicic sobie poradzi. I ruszyliśmy do miasta, które w „Potopie” wszyscy nazywali Łęgiem. I tylko Kiemliczowie mówili Ełk.

Dla głodnych plince z pomoćką

Nowiutka, dwupasmowa, niemal pusta droga. Na 40-kilometrowym odcinku do Ełku w przeciwną stronę przejechało 250 pojazdów. Wcześniej nie robiliśmy takich obliczeń, ale stawiamy orzechy przeciw dolarom, że na trasie Warszawa–Pułtusk (odsyłamy do pierwszego odcinka cyklu) wynik byłby pięć, a może dziesięć razy większy.

Przyjemność z drogi wzmaga świadomość przekraczanych granic. Szczuczyn, choć leży na rubieżach historycznego Mazowsza, dziś jest w województwie podlaskim. Jednak po kilku kilometrach zaczyna się warmińskie i od razu po prawej miga wieś Gutki, gdzie w 1939 r. stał słup graniczny; w samym Szczuczynie był komisariat strażników.

Droga do Ełku biegnie teraz przez niegdysiejsze ziemie niemieckie, a wcześniej, za Kmicica, Prus Książęcych, czyli – po wojnach z Krzyżakami – polskiego lenna. Tu ożywia się synek, który zapamiętał, że podobnym epitetem w Pułtusku nazywano Klenczona. „Nie Lennona, ale lenna, ziemie wypożyczane przez Polskę” – śmiejemy się.

Droga kończy się zaślepką i za rondem, już w Ełku, lądujemy w korku. Miasto tonie w deszczu, szyby parują, atmosfera gęstnieje. Kmicic był tu wcześniej i opowiadał, że „Łęg wyglądał jak obóz, a raczej można by rzec, że sejmik jakowyś się w nim odprawuje”. Mówił też, że uciekająca przed Szwedami „szlachta piła pod wiechami piwo pruskie i rozprawiała, a coraz ktoś nowiny przywoził”, więc zachęceni tą relacją chcieliśmy skosztować regionalnej kuchni. Nasza mama, która w 1968 r. zaczynała naukę w tutejszym studium pedagogicznym, wspominała, że w centrum, nad jeziorem były lokale, gdzie podawano plince z pomoćką, a więc placki ziemniaczane z twarożkiem albo ziemniaczane kotlety z mięsnym nadzieniem, zwane farszynkami.

Korki i deszcz się wzmagają, a jesteśmy głodni i zawracamy do baru, którego logo świeci przy zjeździe z dwupasmówki. Dobijamy niczym żółta łódź podwodna i przez uchylone okno zamawiamy zestawy z zabawkami nr 1, 4, 2 i 5. Niech to będzie nasz wkład w rodzinne poznawanie Ełku, miasta założonego w 1425 r. I na tym kończymy zwiedzanie, czas wracać na kwaterę.

Czytaj więcej

Plus Minus

Sienkiewicz, Venclova, Mann. Litwa szlakiem literackim

Wstydliwe przyjemności, świecące chodniki, ślady Kmicica i Thomasa Manna – od Kłajpedy do Poniewieża, z tankowaniem w Suwałkach.

Użądleni na granicy

Wybór noclegu nie był przypadkowy – między wsiami Prostki a Bogusze. 20 km na południe od Ełku, pięć na północ od Grajewa. Tam właśnie 8 października 1656 r. rozegrała się zwycięska dla Polaków bitwa ze Szwedami. Nas wspierali Tatarzy, okupantów Brandenburczycy. Wiadomo, że w Boguszach stała jazda dowodzona przez wielkiego wroga Kmicica, Bogusława Radziwiłła. Do dziś nie udało się jednak wskazać dokładnego pola bitwy. Co jakiś czas podejmowane są nowe próby i pod koniec lutego tego roku przybyli tu członkowie stowarzyszenia Jaćwież z Ełku. Znów się nie powiodło, za to fascynaci historii wykopali toporek, datowany na co najmniej 3 tys. lat.

Bitwę tę zrelacjonował też Sienkiewicz w „Potopie”. Stała się pretekstem do rozprawy między Kmicicem, który już wtedy dowiódł prawdziwości swojej przemiany, i złym nad złymi Bogusławem. I na tej ziemi pan Andrzej jeden na jednego pokonał oponenta. Stanął na jego piersi i zamierzał dobić, ale historia zmagań tej dwójki nie zakończyła się wtedy. Bogusław podstępem odsunął widmo śmierci i nawet odzyskał wolność.

Zresztą kolejny raz powieściowa fikcja pokrywa się z historią i rzeczywisty Radziwiłł, mimo że pokonany, nie stracił majątku ani nawet wpływów. I już w grudniu 1656 r. wspomina się o nim w tzw. traktacie z Radnot. Dokument ten sygnowali szwedzki król Karol X Gustaw i siedmiogrodzki książę Jerzy II Rakoczy. Był to de facto niezrealizowany pierwszy rozbiór Polski.

Zresztą i sama bitwa, choć okazała się dużym sukcesem – poległo co najmniej 1,5 tys. Szwedów przy nieznacznych stratach Polaków – nie przełożyła się na profity polityczne. Nawet tatarscy sojusznicy nas opuścili. Twierdzili, że zostali obrażeni, bo wyrwano z ich rąk Radziwiłła, za którego zamierzali dostać okup, i wracali później na Krym, po drodze grabiąc i mordując nie tylko Prusy, ale i nasze ziemie. O tym również, trochę między wierszami, wspomina Sienkiewicz.

Ale jednego zabrakło w „Potopie” – myślimy, stając na historycznym trójstyku, a więc miejscu, gdzie przed unią litewską zbiegały się granice Rzeczypospolitej, Litwy i Prus. Spoglądamy oto na słup graniczny z 1545 r., podobny nieco do poniemieckich transformatorów na Dolnym Śląsku czy Warmii. Gdyby Sienkiewicz o nim wiedział, włączyłby go do powieści wraz z rojami okolicznych komarów. Pewnie więc nigdy tam nie dotarł.

Zanocuj w lesie

Rano nie pada i czas pozachwycać się przyrodą. Małe jeziora rozsiane po okolicy zapraszają do biwaków. Mijamy Długochwały i kierujemy się w stronę jeziora Dybowskie. Po drodze stajemy przy grodzisku Tatarski Szaniec i początkowo sądzimy, że nazwa jest śladem grabieży, jakich dokonywali nasi sojusznicy spod Prostków. Ale nie, historia tego miejsca jest dłuższa i sięga XI w. Była tam prawdziwa warownia, po której resztki pozostały do dziś.

Znów przekroczyliśmy dawną granicę z Prusami i nietrudno trafić na zapuszczone ewangelickie cmentarze z inskrypcjami gotykiem. Ale mamy też zadanie. Lasy Państwowe w całej Polsce wyznaczyły obszary, gdzie zupełnie legalnie, bez opłat można przenocować w hamaku albo namiocie. Program „Zanocuj w lesie” zakłada, że grupy do dziewięciu osób, jeśli chcą zatrzymać się nie dłużej niż na dobę, nie muszą tego nigdzie zgłaszać. Odnaleźliśmy w okolicy jeden z takich obszarów i jedziemy sprawdzić, czy nie za mokro i nie za strasznie, bo dzieci mają ambiwalentny stosunek do noclegu z lisem za pan brat.

Droga wiedzie rogatkami Szczuczyna i przystajemy na ulicy Sportowej. Wyciągamy „Potop”, żeby nawiązać łączność z Kmicicem. Pan Andrzej w tarapatach! W karczmie miał być bezpieczny, a wywiązała się okrutna bratobójcza bitwa między nim i jego ludźmi a Józwą Beznogim i żołnierzami Wołodyjowskiego. To wtedy wybrzmiał też dialog Kiemliczów, który potem trafił do reklamy proszku do prania. „Ociec, prać?” – pytali Kosma i Damian i gdy stary odrzekł „Prać!”, rzucili się w kotłowaninę.

Za Szczuczynem rozglądamy się, czy aby nie ma śladów po karczmie. Ale nie myślcie, że to zadanie równie realistyczne, co walka z wiatrakami. Poszukiwania wspieramy m.in. pracami naukowymi ze „Studiów i materiałów do dziejów powiatu grajewskiego” z 1974 r. I jedna z hipotetycznych lokalizacji Pokrzyku – karczmy wymyślonej przez Sienkiewicza, której faktycznie tutaj nie było – wskazuje na okolice zagajnika przy bocznej drodze na Świdry-Awissa. Nieopodal płynie rzeczułka Wissa i stąd taka nazwa wsi.

Intryguje też imię samej rzeki, od której pochodzi historyczna ziemia wiska. Okazuje się, że Wissę należałoby wywodzić od słowa starszego niż słowiańszczyzna czy języki bałtyckie, z czasów przedceltyckich, oznaczającego po prostu „płynie”. „Płyną dzieje, a nic się nie zmienia” – myślimy, gdy trafiamy na informację, że właśnie z tych Świdrów pochodził listonosz Mieczysław, który 27 czerwca 1941 r. w Szczuczynie, a 5 lipca w Wąsoszu organizował pogromy.