Główna wersja: Stanisława Pyjasa zabili esbecy. Dlaczego umarzano śledztwa?

7 maja 1977 r. w sieni kamienicy przy ul. Szewskiej 7 w Krakowie odnaleziono zwłoki 24-letniego studenta filologii polskiej oraz filozofii UJ Stanisława Pyjasa. Jego śmierć wywołała wstrząs. W Krakowie zachęcano do bojkotu juwenaliów, które jednak się odbyły, a także zorganizowano słynny Czarny Marsz, który przeszedł ulicami miasta nieco ponad tydzień po śmierci studenta.

Kolejne prokuratorskie śledztwa – także te prowadzone już w III RP – nie doprowadziły do ustalenia, czy krakowski student padł ofiarą zabójstwa, ani do wykrycia sprawców tego czynu. Pierwsze dochodzenie wszczęto po znalezieniu zwłok. Prowadziła je Prokuratura Wojewódzka w Krakowie po przejęciu materiałów z jednostki niższego szczebla. Umorzono je. Podobnie jak drugie i trzecie, prowadzone po upadku PRL przez prokuratora Krzysztofa Urbaniaka.

W każdym z nich analizowano przede wszystkim okoliczności, które mogły doprowadzić do śmierci Pyjasa. W postępowaniach prowadzonych po roku 1989 weryfikowano dodatkowo m.in. wątki związane z działaniami agentury Służby Bezpieczeństwa prowadzonymi wokół niego i jego środowiska. Badano również – dzięki nowym zdobyczom kryminalistyki – zabezpieczone na miejscu znalezienia zwłok ślady, a także obrażenia, jakich student doznał przed śmiercią.

Każdy z tych wątków obszernie omówiono w uzasadnieniu umorzenia czwartego z kolei śledztwa w 2019 r. Dokument ten liczy 133 strony, a jego autorem jest prokurator Łukasz Gramza z Oddziałowej Komisji Ścigania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu IPN w Krakowie.

Czytaj więcej

Plus Minus

Raport specjalny. Skrzywdzeni w Kościele w czasach PRL

W czasach PRL władze państwowe zajmowały się co najmniej 121 sprawami, w których doszło lub mogło dojść do wykorzystania seksualnego małoletnich przez osoby związane z Kościołem – ustaliliśmy w wyniku pionierskiej kwerendy archiwalnej. Te dane stanowią punkt wyjścia do oszacowania idącej w tysiące liczby ofiar faktycznie dokonanych takich przestępstw.

Firmowy znak bezpieki

Na miejscu znalezienia zwłok Pyjasa zabezpieczono pięć odcisków palców. Jak zauważał w tekście umorzenia prok. Gramza, podczas badań wykluczono jeden z nich jako nienależący do zmarłego, a pozostałe cztery uznano za „nienadające się do identyfikacji”. Powtórne badania i kolejna ekspertyza dowiodły, że jeden z odcisków należał do mieszkańca kamienicy przy ul. Szewskiej 7 w Krakowie (w swoim zeznaniu potwierdził on, że mógł go pozostawić rano 7 maja 1977 r.), „zaś spośród czterech pozostałych ujawniono cechy charakterystyczne wykluczające pochodzenie od Stanisława Pyjasa w odniesieniu do dwóch śladów”. Reszta z nich nie pozwalała na identyfikację.

Warto w tym miejscu zaznaczyć, że na temat dowodów w sprawie (w tym właśnie odcisków palców) wypowiadał się drogą oficjalną jeden z wysokich rangą funkcjonariuszy Biura Śledczego Ministerstwa Spraw Wewnętrznych, które w latach 70. przyglądało się sprawie śmierci krakowskiego studenta. W notatce z 20 grudnia 1977 r. płk Zbigniew Pudysz, wówczas zastępca naczelnika Wydziału Inspekcji Biura Śledczego MSW, sugerował, by do projektu pisma Prokuratury Generalnej, które miało odrzucić zażalenie mecenasa reprezentującego rodzinę Stanisława Pyjasa, dopisać frazę, iż „w czasie oględzin zabezpieczono fragmentaryczny odcisk linii papilarnych, nie nadający się wprawdzie do identyfikacji; ale posiadający 4 elementy wspólne z odciskiem pobranym od St. PYJASA”.

Wkład Zbigniewa Pudysza w planowaną odpowiedź Prokuratury Generalnej na zażalenie mecenasa Andrzeja Rozmarynowicza nie ograniczał się jednak wyłącznie do daktyloskopii. Pudysz odniósł się bowiem w swojej notatce także do anonimów, które Stanisław Pyjas i kilku jego kolegów otrzymało w drugiej połowie kwietnia 1977 r., a w sprawie których (po konsultacji z Bogusławem Sonikiem) złożyli w krakowskiej prokuraturze 5 maja 1977 r. „powiadomienie o popełnieniu przestępstwa z art. 166 i in. KK”. Chodziło – jak pisali w zawiadomieniu – o groźby brutalnego rozprawienia się ze Stanisławem Pyjasem. „Tępić takich skurwysynów wszelkimi sposobami to najważniejsze zadanie chwili obecnej” – to dosłowny cytat z jednego ze wspomnianych listów.

Do pisma dołączono pięć kserokopii anonimów. Jednak, co istotne, bez tego, który Pyjas otrzymał już w lutym 1977 r. W tym z kolei anonimie padały „tylko” oskarżenia o agenturalną działalność Bronisława Wildsteina, który notabene także w lutym 1977 r. otrzymał anonim z identycznymi zarzutami kierowanymi wobec... samego siebie.

Pudysz w swojej notatce sugerował, by „podkreślić w uzasadnieniu (odmowy dalszego prowadzenia śledztwa w sprawie śmierci studenta – przyp. aut.), że podejmowano wszechstronne działania w celu ustalenia autora listów anonimowych. Możliwości Prokuratury w tym względzie zostały wyczerpane”.

Dziś wiadomo, że anonimy te pisali pracownicy Służby Bezpieczeństwa. Nazwisko jednego z nich w prowadzonym śledztwie w latach 90. XX w. ustalił prok. Krzysztof Urbaniak. Przestępstwo jednak w tym czasie się już przedawniło i żadnych zarzutów były funkcjonariusz nie usłyszał.

Sam Pudysz zaś w latach 1983–1984 odegrał kluczową rolę w „skręconym” śledztwie w sprawie śmiertelnego pobicia Grzegorza Przemyka. Od generała Czesława Kiszczaka dostał w czerwcu 1984 r. nagrodę pieniężną za „ważny wkład w działania resortu spraw wewnętrznych”. Później otrzymał też „wyższą szarżę” generała brygady. W resorcie pracował do końca lipca 1990 r.

Wracając do samych anonimów, to można powiedzieć tak: to jeden za znaków firmowych bezpieki, która w ten sposób dezintegrowała rozpracowywane środowiska oraz próbowała zastraszać tzw. figurantów w prowadzonych przeciwko opozycji sprawach. Eufemistycznie określano to jako „walkę z przeciwnikiem”. W tym miejscu wystarczy przypomnieć anonimy, które otrzymywał przed śmiercią ks. Jerzy Popiełuszko, uprowadzony i zamordowany w październiku 1984 r.

Na końcu trzystronicowej notatki, która trafiła do Prokuratury Generalnej, Pudysz konstatował, iż „należy zauważyć, że organa MO nie miały żadnego tytułu, aby interesować się zachowaniem St. PYJASA na ulicy i śledzić jego drogę w kierunku do ul. Szewskiej 7 (gdzie znaleziono jego ciało – przyp. aut.)”.

Inwigilowany aż do śmierci?

W zeznaniach byłych funkcjonariuszy bezpieki, którzy rozpracowywali środowiska związane ze Stanisławem Pyjasem, przesłuchiwanych w ostatnich trzech śledztwach, pojawiają się również opinie, że w nocy z 6 na 7 maja 1977 r. żadnej obserwacji Pyjasa nie prowadzono. Przeczą temu ustalenia prok. Krzysztofa Urbaniaka, który odnalazł w latach 90. ubiegłego wieku szyfrogram wysłany z Krakowa do centrali MSW, z którego wynikało, iż bezpieka wiedziała od jednego ze swoich informatorów, co Pyjas robił 6 maja 1977 r. o godz. 19.

W takim razie inwigilowano studenta w noc jego śmierci czy nie? I wreszcie: jak oceniać wiarygodność zeznań składanych w tej sprawie przez byłych esbeków?

W tekście ostatniego umorzenia śledztwa przez IPN na temat funkcjonariuszy SB możemy przeczytać m.in., że wiarygodność wersji wydarzeń przedstawionych przez nich prokuratorom należy ocenić jako niską. Funkcjonariusze ci bowiem podczas przesłuchań „przyjmowali postawę obronną i negatywistyczną i przyznawali jedynie te okoliczności, którym ze względu na treść ujawnianych dokumentów i innych dowodów nie można było zaprzeczyć”. Używali przy tym następujących argumentów: nie mogli mieć jakiegokolwiek związku ze śmiercią krakowskiego studenta, ponieważ od ponad roku mieli w jego środowisku dobrze zorientowanego inteligentnego tajnego współpracownika („Ketman”), „a sprawa operacyjna prowadzona z jego udziałem przynosiła znakomite rezultaty – byłoby więc nielogiczne podejmowanie działań o charakterze agresywnym wobec jednego z figurantów rozpracowania i narażanie w ten sposób operacji na niepotrzebne ryzyko”.

Tłumaczenie to nie jest przekonujące. Skoro operacja przynosiła tak znakomite rezultaty, to po co wysłano do znajomych Pyjasa anonimy, które wprost sugerowały siłową rozprawę z nim, a nawet pojawiała się w nich mowa o fizycznej eliminacji rzekomego donosiciela Służby Bezpieczeństwa (czyli Pyjasa), którym on w rzeczywistości nie był?

Ważne jest i to, że w dokumentach bezpieki zachował się oryginał dwustronicowej notatki z tzw. obserwacji tajnej Pyjasa (określonego w dokumencie pseudonimem „Żak”) rozpoczętej 12 kwietnia 1976 r. o godz. 16, a trwającej do 30 minut po północy. Bardzo dokładnie opisano ruchy „figuranta” po Krakowie: gdzie był (adresy), z kim rozmawiał, którym tramwajem jeździł, co jadł, czy rozglądał się wokół siebie etc. Wykonano też, co dopisano w notatce odręcznie, jego zdjęcia podczas obserwacji. Tych jednak prok. Urbaniak nie odnalazł.

Poza tą notatką z 1976 r. i wspomnianym już szyfrogramem dotyczącym ostatnich godzin życia Pyjasa, żadne inne materiały z jego obserwacji się nie zachowały. Najprawdopodobniej jeszcze w latach 70., a najdalej w 80., mogły zostać po prostu zniszczone.

Warto przy tym wspomnieć, że w MSW wszelkimi sposobami sabotowano sprawę wyjaśnienia śmierci krakowskiego studenta. Ujawnił to proces, w którym prok. Urbaniak oskarżył siedem osób: od wiceministra spraw wewnętrznych poczynając, na dyrektorach i funkcjonariuszach Służby Bezpieczeństwa kończąc. Chodziło, najkrócej rzecz ujmując, o matactwo i utrudnianie śledztwa związanego ze śmiercią Pyjasa. Kilku oskarżonych zmarło podczas procesu. Dwóch zaś dostało wyroki w zawieszeniu w styczniu 2002 r.

Czytaj więcej

Plus Minus

Pedofil, któremu zaufał kardynał Wyszyński

Za sprawą kard. Stefana Wyszyńskiego ksiądz skazany za seksualne wykorzystanie siedmioletniej dziewczynki wrócił do pracy kapłańskiej. Czy ryzyko, jakie podjął prymas, się opłaciło?

Kombinacja operacyjna

Według prok. Urbaniaka prowadzącego dwa kolejne śledztwa w sprawie śmierci Pyjasa w latach 90., „bezsporne ustalenia śledcze wskazują na stopniową eskalację działań esbecji wobec tych osób (z otoczenia studenta – przyp. aut).

Czynności te prowadzono z wykorzystywaniem wielu rodzajów technik operacyjnych, których stopień nasilenia i wieloaspektowość wskazują, że działania SB stanowiły tzw. »kombinację operacyjną«. Istotą »kombinacji operacyjnej« była potajemna interwencja organów bezpieczeństwa w działalność inwigilowanych osób i środowisk, polegająca na stosowaniu prowokacji.

W przypadku Stanisława Pyjasa te działania to początkowo rozmowy ostrzegawcze z nim samym, w trakcie których podawał on wprawdzie informacje, ale te, o których on i jego przyjaciele wiedzieli, że są znane esbecji i faktycznie nikomu nie zaszkodzą. Kolejną formą oddziaływań były rozmowy z rektorem (UJ – przyp. aut.), rodzicami, za pośrednictwem których próbowano Stanisława Pyjasa zastraszyć”.

Użyto też wreszcie wspomnianych już anonimów.

Nie można przy tym zapominać, że w strukturach Służby Bezpieczeństwa od 1973 r. funkcjonowała tzw. Grupa D (jej nazwa pochodziła od słów: dezintegracja oraz dezinformacja), która stosowała w swoich działaniach tzw. pozaprawne środki służące zarówno zastraszaniu „figurantów”, jak i ich skompromitowaniu w danym środowisku. Często dochodziło też do prób fizycznej eliminacji. Dobrym przykładem tego typu działań jest porwanie działacza opozycyjnego Janusza Krupskiego w styczniu 1983 r. w centrum Warszawy.

Jak zauważa prok. Urbaniak, „w pełni uprawniona na tym tle rodzi się hipoteza, że wobec nieskuteczności tej prowokacji z wykorzystaniem anonimów (w maju 1977 r. – przyp. aut.), grupa funkcjonariuszy ówczesnego Wydziału III SB (w Krakowie – przyp. aut.), który podzielony był na tle personalnym i zawodowym – podjęła dalszą aktywność zmierzającą do zastosowania przemocy fizycznej, a to zaaranżowania pobicia pokrzywdzonego, w przekonaniu, że będzie to odebrane jako zemsta osób ze środowiska Stanisława Pyjasa za jego domniemaną współpracę z bezpieką.

Pociągnięcie takie, które mogło posłużyć, zarówno zastraszeniu pokrzywdzonego, jak również wprowadzić istotny podział i wzajemną podejrzliwość w rozpracowywanym środowisku, wnosiło także nowy element dynamizujący tę sprawę”.

Od lat wiadomo, że bezpieka rozpracowywała środowisko Pyjasa. Znane są też personalia tajnych współpracowników resortu działających w tej sprawie. W  2001 r. na łamach „Rzeczpospolitej” ujawniono tożsamość jednego z nich, posługującego się pseudonimami: „Ketman”, „Return”, „Tomek” i „Zbyszek”. To Lesław Maleszka, rocznik 1952, dziennikarz , w latach 1994–2007 członek redakcji „Gazety Wyborczej”.

Od kwietnia 1976 r. przez co najmniej 13 kolejnych lat Maleszka współpracował z SB. Był bez wątpienia najbardziej wydajnym i cennym współpracownikiem bezpieki w kręgach krakowskiej opozycji. Do tego stopnia, że zniszczono dużą część tzw. zapisów kartotecznych dotyczących jego osoby znajdujących się w Biurze „C” MSW. Nie zachowała się też ani jego teczka personalna, ani teczka pracy. To, co wiemy na temat jego współpracy z bezpieką, pochodzi z akt innych spraw prowadzonych przeciwko środowiskom opozycyjnym. W tym m.in. przeciwko Komitetowi Obrony Robotników (KOR) oraz już po śmierci Pyjasa przeciwko Studenckiemu Komitetowi Solidarności (SKS).

Można się tylko domyślać, że ze względu na kilkunastoletni okres, w którym Maleszka przekazywał informacje bezpiece, jego teczka pracy mogła mieć kilka, a może nawet i więcej tomów. W IPN nie ma zachowanego protokołu zniszczenia tychże dokumentów. Sam Maleszka w jednym z nielicznych wywiadów stwierdził, że od jednego ze swoich oficerów prowadzących usłyszał, iż ten osobiście zniszczył jego teczkę. Oficer bezpieki nie doprecyzował jednak w rozmowie z agentem, czy zniszczył komplet dokumentów, czy też była to jedynie teczka personalna, a może tylko teczka pracy, w której zawarto wszelkie wytworzone przez Służbę Bezpieczeństwa materiały dotyczące agenturalnej działalności Maleszki.