Nie tylko Warszawa, Kraków i Łódź. To był kraj tysiąca gett

Warszawa, Łódź, Kraków, Lublin, Białystok – w tych miastach były największe getta na terenach okupowanej Polski w czasie II wojny światowej. Ale getta rozsiane były po całej okupowanej Polsce. Ich liczba jest niemożliwa do ustalenia, zarówno dlatego, że nie istnieją źródła historyczne, ale także nie ma jednoznacznej definicji getta – uważa Żydowski Instytut Historyczny. Przywołuje dane Amerykańskiego Muzeum Pamięci Holokaustu, z których wynika, że hitlerowcy stworzyli 1150 gett, większość na przedwojennych terenach polskich. Do tego można doliczyć ponad 42 tys. różnego typu obozów. Większość gett to były zamknięte dzielnice, ale istniały też – przynajmniej w pierwszych latach wojny – otwarte. W wielu miejscach, szczególnie na terenach zajętych latem 1941 r., czyli na wschodzie dawnej Polski, istniały tylko przez krótki czas. Tam też, przy granicy z ZSRR, Żydzi czasami po kilku dniach byli gnani do Rosjan.

Czasem stworzenie getta sprowadzało się do zebrania Żydów z danej miejscowości na kilka dni w jednym budynku i nie zostało to wtedy odnotowane. Z takich miejsc Żydzi byli wysyłani do innych miejscowości. Niektóre getta istniały zaledwie kilka dni. Inne – miesiącami lub latami. Pierwsze stworzono w Piotrkowie Trybunalskim w październiku 1939 r. Ostatnie zlikwidowano w Łodzi w sierpniu 1944 r.

– Moje dzieci kilka lat temu przeniosły się na ulicę Andersa w Warszawie. Ich dom stoi na miejscu drugiego podwórka kamienicy przy Nalewkach. Kiedy tam zamieszkały, pomyślałem sobie, że to dobrze, że ta przeklęta historia może się zmieniać i mogą się w tamtym miejscu dziać rzeczy dobre – powiedział Wiesław Mackiewicz, menedżer i filozof z wykształcenia.

Mieszka od kilkudziesięciu lat w Warszawie, pochodzi z Bydgoszczy, w której nie było getta. Hitlerowcy we wrześniu i w październiku 1939 r. wymordowali tam w zbiorowych egzekucjach ponad 1500 Polaków i Żydów. Kilkuset Żydów zamknięto na kilka miesięcy w koszarach wojskowych, zanim ich pomordowano w pobliskich lasach lub wywieziono do obozów. W kolejnych latach okupacji w więzieniach w mieście przetrzymywano Żydów z Polski, Węgier, Austrii, Rumunii i Francji.

Choć w Bydgoszczy nie było getta, to na Starym Rynku, w centralnym punkcie miasta, stoi pomnik pierwotnie przeznaczony dla upamiętnienia powstania w getcie warszawskim. To pomnik Walki i Męczeństwa Ziemi Bydgoskiej prof. Franciszka Masiaka. Z uczczenia bohaterów getta warszawskiego zrezygnowano po wydarzeniach marcowych z 1968 r. i po wymuszeniu emigracji 13 tys. polskich Żydów. Władze państwowe straciły zainteresowanie upamiętnianiem martyrologii getta, za to władzom Bydgoszczy zależało, by stanął pomnik przypominający okropności początku wojny w tym mieście. To właśnie ono było chyba pierwszym w okupowanej Polsce, w którym hitlerowcy powiesili – już w grudniu 1939 r. – (na drzwiach synagogi) transparent „miasto jest wolne od Żydów” i taki meldunek przesłali do Berlina.

Czytaj więcej

Plus Minus

Wojciech Kacperski: Żyjemy w symulacji miasta bez Żydów

Coraz lepiej uświadamiamy sobie, dlaczego powstanie w getcie to też nasza historia. Wcześniej trochę pokutowało takie myślenie, że to ważna rocznica, ale głównie dla Żydów, a nie dla przeciętnego Polaka - mówi Wojciech Kacperski, socjolog i varsavianista.

Muzeum w dawnej bożnicy

Katarzyna Bogdańska z Płocka, doktorantka Instytutu Historii i Archiwistyki Uniwersytetu im. Mikołaja Kopernika w Toruniu, wspomina, jak zaczęła się interesować historią Żydów. – Najpierw zaciekawiła mnie odmienność religii i zwyczajów ortodoksyjnych Żydów, byłam wtedy nastolatką. Ze względu na to zainteresowanie wybrałam studia historyczne. Już na studiach miałam przedstawić na jedno z zaliczeń wywiad z osobą, która była świadkiem wydarzenia historycznego – opowiada. – Pomyślałam, że chciałabym porozmawiać z kimś, kto zajmuje się życiem Żydów w Płocku. Poprosiłam o wywiad pana Grzegorza Chabowskiego. Opowiadał mi o losach powojennych Żydów w Płocku, o tym, jaka była wówczas atmosfera w dawnej żydowskiej ulicy, która w czasie wojny była częścią getta.

Chabowski kilka lat temu przygotował wystawę „Bo nie wszystko ma kres. Fotografie płockich Żydów”. Jako dziecko mieszkał z mamą przy ul. Kwiatka – przed wojną była to żydowska ulica. Ich sąsiadami byli Żydzi, którzy wrócili do Płocka po wojnie. I oni, i mama pana Chabowskiego pracowali w Spółdzielni Pracy Dziewiarskiej im. Gerszona Dua w budynku dawnej bożnicy. Ponad 50 lat później dzięki społecznej inicjatywie budynek wyremontowano, mieści się w nim od 2013 r. Muzeum Żydów Płockich, oddział Muzeum Mazowieckiego w Płocku. Właśnie w jego wnętrzu Grzegorz Chabowski przedstawił swoje zdjęcia.

Jego opowieści tak zainteresowały Katarzynę Bogdańską, że postanowiła napisać pracę magisterską na temat powojennych losów Żydów płockich. – Część dokumentów znalazłam w archiwum w Płocku, ale większość w Żydowskim Instytucie Historycznym

Getto w Płocku hitlerowcy utworzyli 1 września 1940 r. Obejmowało ulice: Kwiatka, Tylną, Synagogalną, Jerozolimską, Niecałą i fragment ul. Bielskiej (czyli część obecnego starego miasta) i miało charakter otwarty. Przebywało w nim ok. 10 tys. Żydów z Płocka i okolicznych miejscowości. Wysiedlania zaczęły się w lutym 1941 r. Chorych, starych ludzi zabijano na miejscu. Większość wywieziono do obozu w Działdowie. Ostatnia grupa opuściła getto 1 marca. – Przed wojną ludność żydowska stanowiła jedną trzecią mieszkańców. Ludzie nie mieli jak i dokąd uciekać, wszyscy wszystkich w mieście znali – opowiada Bogdańska. Choć warunki sanitarne i mieszkaniowe w starych, głównie drewnianych domach były prymitywne, to puste mieszkania po żydowskich właścicielach zaczęto zajmować już w czasie wojny.

Do miasta po wojnie wróciło 200 Żydów, połowa z nich w nim zamieszkała. Oni także zasiedlali przede wszystkim starą dzielnicę żydowską, czyli były teren getta. Starali się mieszkać jeśli nie w tych samych kamienicach, to tuż obok siebie. – Jednym z ostatnich zachowanych dokumentów jest list z 1957 r. do głównego oddziału Towarzystwa Społeczno-Kulturalnego Żydów w Polsce w, którym informowano, że od 1 grudnia 1956 r. płocki oddział nie prowadzi już działalności – mówi Katarzyna Bogdańska.

Uważa, że pokazanie powojennego życia codziennego lokalnych żydowskich społeczności jest ważne choćby po to, by przypomnieć, że żyły radościami i problemami podobnymi do obecnych. – To nie były tylko ofiary, ale przede wszystkim ludzie, którzy mieli siłę sprawczą i prawo decydowania o sobie – dodaje.

Księgi pamięci

Rajsze to nazwa Rzeszowa w języku jidysz, który w czasie II wojny światowej, a także po niej, często nazywano również Mojżeszowem. „Rajsze” to też tytuł 300-stronicowego poematu w języku jidysz, poświęconego Rzeszowowi i wydanego w 1947 r. przez amerykańskiego poetę Berisha Weinsteina. Taką samą nazwę ma lokalne stowarzyszenie działające od ponad roku oraz internetowa strona (także na FB) Rajsze רײַשע – „Historia rzeszowskich Żydów”, którą prowadzi Karolina Ożóg, historyczka i pracowniczka Starej Synagogi w Krakowie.

Pod koniec nauki w rzeszowskim liceum przeczytała „Dwór” Issaca B. Singera. – Nie pamiętam, czy przed tą lekturą zastanawiałam się nad historią Żydów, czy słyszałam o tym, ilu ich żyło w Rzeszowie – mówi.

Zainteresowanie pani Karoliny było na tyle poważne, że skończyła judaistykę na Uniwersytecie Jagiellońskim. Jeszcze jako studentka była wolontariuszką w Archiwum Państwowym w Rzeszowie w Ośrodku Badań Historii Żydów. Tam Grzegorz Zamoyski, profesor miejscowej politechniki, powiedział jej o istnieniu ksiąg metrykalnych społeczności żydowskiej od połowy XIX wieku. Tak zaczęła badać losy Żydów ze swojego miasta.

Przed wojną Żydzi stanowili z górą 30 proc. z ponad 40 tys. mieszkańców. W 1939 r. gmina żydowska liczyła 14 tys. członków. Było to jedno z nielicznych miast II Rzeczypospolitej, w których istniał Klub Radnych Żydowskich, mniejszość miała swoją reprezentację we władzach miejskich, włącznie z wiceburmistrzem. Wielu z rzeszowskich Żydów było syjonistami, część przeprowadziła się do Palestyny jeszcze przed wojną.

Getto w Rzeszowie zaczęto wyznaczać już w październiku 1940 r., ostatecznie zamknięto je w styczniu 1942 r. Istniało do września następnego roku. Przesiedlono do niego Żydów z wielu podkarpackich miejscowości, wysiedlonych z Krakowa i terenów przyłączonych do Rzeszy, między innymi z Łodzi i Kalisza. W pewnym momencie przebywało w nim ok. 25 tys. osób. Prowadziły doń trzy bramy, a w jego skład wchodziły 24 ulice i dwa place. Hitlerowcy stworzyli je w dzielnicy zamieszkiwanej przed wojną przez Żydów, niedaleko obecnego Starego Rynku, w centrum miasta. Zanim getto powstało, hitlerowcy zniszczyli dwie synagogi, zrównali z ziemią stary cmentarz. Ten ostatni stał się potem głównym placem w getcie, miejscem zbiórki podczas akcji deportacyjnych, z którego ludzie pieszo musieli dojść do stacji kolejowej Staroniwa i stamtąd jechali do obozu zagłady w Bełżcu, albo byli wywożeni do pobliskich lasów i mordowani.

Szczególnie okrutna była pierwsza akcja wysiedleńcza z 7 lipca 1943 r. Żydów (głównie osoby starsze i dzieci) zabijano już na placu, mordowano ich także w drodze na stację kolejową. Tłumy bitych i poniżanych ludzi przeszły ulicami, towarzyszyli im wrzeszczący żołnierze. Za pochodem jechało auto strażackie i zmywało krew z ulic. Przeciwko drastycznym scenom publicznych mordów protestowały żony niemieckich oficerów stacjonujących w mieście. W relacji okręgowego komitetu żydowskiego jest mowa o interwencji sanitariuszek niemieckich, którym widok rzezi „psuł apetyt”. Kolejne wywózki odbywały się spokojniej.

W getcie panował terror, głód i ciasnota, spotęgowane jeszcze przesiedleniami osób, które wcześniej mieszkały poza Rzeszowem. Podczas jednej z ulicznych egzekucji zastrzelono kilkadziesiąt kobiet w ciąży.

Główny plac getta od 1990 r. nosi nazwę Ofiar Getta i jest parkiem miejskim. Przedtem był to plac Zwycięstwa. O tym, że rzeczywiście było to miejsce kaźni, teren cmentarza żydowskiego, w przestrzeni publicznej wiadomo od 18 lat, bo wtedy ustawiono kamień pomnik.

Dwa razy, w 2010 r. i pięć lat później, Instytut Socjologii Uniwersytetu Rzeszowskiego we współpracy z urzędem miasta przeprowadził badania opinii publicznej. W pierwszej ankiecie ok. 70 proc. respondentów nie umiało wskazać miejsca związanego z życiem wspólnoty żydowskiej przed wojną (pięć lat później było to 73 proc. ankietowanych). Jeszcze więcej osób w obu badaniach nie umiało wskazać miejsc cierpienia i zagłady.

Synagogi odbudowano, ale nie dbając o zachowanie ich pierwotnego kształtu czy kubatury. Nie ma śladów pamięci w miejscach, w których stały bramy. Na nielicznych domach opisane są funkcje, jakie kamienice kiedyś pełniły. Po wojnie do miasta wróciło ok. 700–800 Żydów, ok. 600 z nich spędziło wojnę w łagrach w ZSRR.

Karolina Ożóg przypomina te wyniki z niedowierzaniem: – Przez moje miasto płynęła krew, mam o tych ludziach zapomnieć?

Także dla niej ciekawe jest życie codzienne społeczności żydowskiej. Cennym źródłem informacji są księgi pamięci poszczególnych miast spisane przez ich mieszkańców ocalałych z Zagłady. – Większość napisana jest w jidysz i po hebrajsku, tłumaczenia niektórych na język angielski zawierają błędy – opowiada Ożóg. Opowieść o życiu w Rzeszowie ma prawie 700 stron. Pani Karolina próbuje powoli ją tłumaczyć. Dzięki księdze dowiedziała się o Ewie „Wuśce” Jolles, działaczce żydowskiego podziemia, kurierce pomiędzy aryjską stroną i gettami w Rzeszowie oraz w Krakowie. Z rzeszowskiego uciekła i pomagała ludziom przejść na aryjską stronę. Potem przewoziła broń i ulotki pomiędzy obu gettami.

– Wzięła udział w ataku na krakowską niemiecką kawiarnię Cyganeria w grudniu 1942 r. oraz w wywieszeniu polskich flag na mostach Krakowa: przy ul. Krakowskiej, Mostowej i Starowiślnej – relacjonuje Karolina Ożóg. – Specjalnie wywieszono flagi polskie, by zasugerować, że jest to akcja polskiego podziemia, i odwrócić uwagę od getta, by nie doszło do zemsty Niemców. W marcu 1943 r. została złapana i wtrącona do więzienia na Montelupich w Krakowie z innymi działaczami żydowskiego podziemia.

Dziewczyny-bojowniczki uzgodniły, iż spróbują uciec, gdy hitlerowcy zaczną je konwojować do obozu w Płaszowie, by je rozstrzelać. Ewa głośnym okrzykiem dała znać o początku ucieczki. Skupiła na sobie uwagę żandarmów, którzy ją zastrzelili. Czterem dziewczynom udało się uciec, kilka zastrzelono – opowiada historyczka. W chwili śmierci Ewa „Wuśka” Jolles miała 19 lat. Wspomniano o niej w Księdze Pamięci Rzeszowa.

Czytaj więcej

Plus Minus

Jak powstawało warszawskie getto

„Wczoraj o 9 wieczór zastrzelono przed moim oknem żydowskiego chłopca w wieku 13–14 lat. Morderstwa dokonał polski policjant. Strzelał przez dziurę w murze i trafił chłopca prosto w serce” – napisał w dzienniku pod datą 28 maja 1942 Abraham Lewin.

Okopisko

Wwielu miastach trwa mozolne przywracanie pamięci o społecznościach żydowskich, o miejscach zagłady czy gettach. Silna pamięć o nich istnieje najczęściej dzięki nielicznym grupom społeczników. Tak jest także w Przemyślu. Jacek Szwic, dziennikarz i fotograf, przez cztery lata szukał miejsca, w którym hitlerowcy rozstrzelali w podmiejskim lesie grochowskim około 2 tys. Żydów niezdolnych do pracy. Znaleziono je dzięki informacjom dwóch świadków zmuszonych przez Niemców do kopania dołów śmierci oraz mozolnemu przeszukiwaniu terenu. Szwic jest inicjatorem upamiętnienia tego miejsca i postawienia w miejscu egzekucji w lesie symbolicznej macewy.

Anna Grad-Mizgała kilka lat temu zorganizowała pikietę edukacyjną na Kamiennym Moście w Przemyślu – tam w czasie II wojny światowej hitlerowcy umieścili jedną z dwóch bram do zamkniętego getta. W mieście istniały po sobie dwa getta. Pierwsze w latach 1940– –1942 w niemieckiej części miasta, na Zasaniu. Zostało zlikwidowane w czerwcu 1942 r., a jego mieszkańców rozstrzelano w Forcie VIII Łętownia.

Drugie getto okupanci założyli w lipcu 1942 r., gdy na Sanie już zniknęła niemiecko-rosyjska granica po ataku Niemiec na ZSRR. Zlikwidowano je we wrześniu 1943 r. Po wywiezieniu kilkunastu tysięcy mieszkańców przemyskiego getta do obozów śmierci ponad 1500 Żydów zdołało się ukryć w piwnicach i ruinach budynków. Wszystkich odnaleziono, zaprowadzono na podwórko obecnego Specjalnego Ośrodka Szkolno-Wychowawczego nr 1 przy ul. Kopernika. Dowódca Gestapo Rudolph Heinrich Bennewitz zarządził apel, na którym przeczytał wyrok śmierci. Tłumaczył, że śmierć od strzału w tył głowy nie jest bolesna. Nie warto krzyczeć ani płakać. Żydzi w grupach po 50 rozbierali się i podchodzili do hitlerowców. Oficerowie Gestapo strzelali. Trwało to sześć godzin, zabito 1580 osób. Ciała pomordowanych palono na miejscu przez pięć dni, a prochy wyrzucono potem do Sanu.

Z ponad 17 tys. przemyskich Żydów wojnę przeżyło niespełna 500. Pięcioro przemyślan otrzymało tytuł Sprawiedliwy wśród Narodów Świata, ponad 500 straciło życie za to, że pomagali swoim sąsiadom.

Pani Anna przyznaje, że jako dziecko mieszkała niedaleko „okopiska”. Nie rozumiała znaczenia tego słowa ani oburzenia sąsiadki, którą nazywała babcią, na wiadomość, że ludzie chcą na jego terenie mieć grządki, sadzić warzywa. Dopiero po latach dowiedziała się, że „okopisko” to nazwa żydowskiego cmentarza. – Nazwa pochodzi stąd, że nie zawsze gminę było stać na postawienie płotu wokół cmentarza, otaczano więc kirkut wałem ziemnym – tłumaczy Karolina Ożóg.