Gucza. Fałszywe nuty serbskich trąbek

Chłopcy zbierają się rano, gdy zmęczona nocną zabawą Gucza budzi się z krótkiego snu. To jedyny salon gier w dwutysięcznym miasteczku i całej okolicy. Atrakcja jak wesołe miasteczko nie tak dawno, kiedy byli jeszcze dziećmi. Instrumenty stoją oparte w rządku o ścianę kamienicy. Lśnią w słońcu. Mirko siedzi na schodkach, pilnuje. Reszta w środku za pomalowanymi na zielono szybami wydaje zarobione wczoraj pieniądze. Czekają, aż festiwalowicze ruszą do niezliczonych knajpeczek, straganów, przydrożnych stołów, suto zastawionych jedzeniem, pieczonymi w całości prosiakami, baranami, plaskawicą, rakiją i czym tylko dusza zapragnie.

Międzynarodowy festiwal trębaczy w serbskiej Guczy to największa tego rodzaju impreza na świecie. Ściąga każdego roku tysiące muzyków i, jak twierdzą organizatorzy, pół miliona gości – z Belgradu, Nowego Sadu, Suboticy, ale też Niemiec, USA, a nawet Argentyny czy Australii. Każdy, kto ceni trąbkę, wie, czym jest Gucza.

Czytaj więcej

Plus Minus

Prof. Andrzej Bryk: Europa Środkowo-Wschodnia ma być uległa, albo opuścić UE

- Być może zmierzamy ku konfrontacji polegającej na tym, że instytucje europejskie, np. sądy, będą neutralizować, a nawet unieważniać, demokratyczne wybory. Bo unijne elity wydają się niezdolne do zrozumienia zmieniającej się rzeczywistości - mówi prof. Andrzej Bryk, historyk ustroju, amerykanista z Uniwersytetu Jagiellońskiego.

* * *

Kiedy na ulicach robi się gwarno, a kawiarnie i restauracyjki zaczynają zapełniać się ludźmi, rusza muzyka. Najpierw idą trąbki, a za nimi potężny bęben, który nadaje rytm i wzywa do zabawy. Muzykanci będą odwiedzać knajpę po knajpie, skwer po skwerku, długo w noc, a zarobione pieniądze mają starczyć na wiele miesięcy. Plan jednak może nie wypalić. Automaty do gry, wizja wielkiej wygranej i chłopięce marzenia sprawiają, że zdobyty majątek szybko się kurczy.

Taktyka jest prosta. Sprawić, aby siedzący przy stolikach goście złapali rytm. Poczuli melodię. Wtedy chętnie wrzucają banknoty w czary mosiężnych trąbek. Kiedy ignorują rytm, dźwięki instrumentów stają się wysokie, nieznośne dla ucha. Wówczas klienci też płacą, ale po to by uwolnić się od uciążliwych grajków.

Mirko i koledzy nie występują na festiwalu. Przyjechali do Guczy, jak wiele romskich kapel, widząc szanse na „duże pieniądze”, które chętnie wydają upojeni rakiją przybysze. O występie na festiwalowej scenie mogą tylko pomarzyć. To dla trębaczy Himalaje. Na trwającej cztery dni imprezie ma zaszczyt wystąpić zaledwie kilkadziesiąt najlepszych zespołów, które wcześniej przejdą organizowane na początku roku eliminacje.

Finaliści mogą zagrać po dwa utwory, które walczą o statuetkę Złotej Trąbki. Obok nich w najlepszych porach, z transmisją w telewizji, występują gwiazdy, takie jak serbscy trębacze Boban Marković czy Dejan Petrović. W ich wykonaniu rytmy znane z filmów niegdyś cenionego reżysera, dziś propagandzisty Putina Emira Kusturicy – z „Czasu Cyganów”, „Białego kota, czarnego kota” czy kultowego „Undergroundu” – wprawiają publiczność w ekstazę. Nikt nie pozostaje obojętny. W tłumie tworzy się „kolo” – korowodowy taniec, który na Bałkanach znają wszyscy. Nad wielotysięcznym tłumem powiewa flaga w serbskich barwach. Identyfikacja z symbolami narodowymi podkreślana jest w Guczy na każdym kroku.

Tłem rytmicznej muzyki trąbek i bębnów czasem są chórki kobiet w tradycyjnych strojach. Z trębaczami na żywo raz „miksuje” didżej, raz trębacz solo rozpoczyna swój popis.

Występy na scenie przeplatają procesje muzykantów. Setki ich ciągną przez miasto, reprezentują regiony, wsie. Wśród nich starszyzna w tradycyjnych strojach z charakterystycznymi stożkowymi czapkami – śubarami, kobiety na ludowo, dzieci w dziwnych kierpcach z czubkami wywiniętymi do góry. Przyciąga uwagę jadąca konno dziewczyna z włosami zaplecionymi w gruby warkocz, w odświętnym haftowanym stroju podążająca dumnie główną ulicą. To inscenizacja starego serbskiego wesela.

* * *

Skąd się wzięła ta muzyka? Jak piszą organizatorzy festiwalu na swojej stronie internetowej: „miłość mieszkańców Dragačeva [górskiego regionu Serbii – red.] do muzyki, zwłaszcza do trąbki, rozpoczęła się za rządów księcia Miloša Obrenovicia, który w 1831 roku zlecił utworzenie pierwszej wojskowej orkiestry dętej. Zgodnie z obyczajami ogrzewa duszę jego mieszkańców. W środku Dragačeva leży Gucza, jej stolica. Gucza jest nieodłączną częścią Dragačeva, a Dragačevo jest nierozłączne z Guczą”.

Wielu etnologów uważa jednak, że trębacze w tych rejonach pojawili się i rozpowszechnili muzykę znacznie wcześniej, co kłóci się z patriotycznym przekazem o trąbce jako odwiecznym elemencie rdzennej serbskiej kultury, nośniku tożsamości, odporności na obce wpływy. Już w XII wieku dętą muzykę na te tereny mieli przynieść Romowie. Jako wojskowi muzycy przybyli z armią osmańską, która przez wieki okupowała Bałkany. Serbowie uciekli wtedy w góry, tworząc w niedostępnych miejscach „zadrugi”, odcięte od świata wielopokoleniowe siedliska. Chroniły ich tożsamość, tradycje i kulturę przed osmanizacją. Wtedy doszło do adaptacji cygańskiej muzyki, która stała się częścią kultury nie tyle przyszłej Serbii, ile mieszkających tam ludzi.

Odtąd trąbka towarzyszy im we wszystkich ważnych wydarzeniach: urodzinach, chrzcinach, weselach i pogrzebach. W czasach wojen podtrzymywała na duchu, przypominała o tożsamości. Jej melodia wyznacza rytm życia. Muzyka nie oddaje tylko emocji grających, ale tak samo kreuje emocje, nawyki otoczenia, słuchaczy.

Kiedy 61 lat temu po raz pierwszy zorganizowano w Guczy festiwal, wystąpiły na nim zaledwie cztery zespoły, ale z roku na rok ich przybywało. Już po kilku latach w komunistycznej Jugosławii dopuszczono do festiwalu romskich trębaczy, odpornych na partyjną propagandę, którą na festiwalu serwowali ludzie Josipa Broz Tity.

Romowie szybko zdominowali festiwal. To im od lat przypadają główne nagrody, a ich zespoły biją na głowę serbskie czy przyjeżdżające z innych krajów kapele. Większość to samoucy, grający ze słuchu.

W latach 90. ubiegłego wieku bałkańską muzykę świat poznał za sprawą m.in. Gorana Bregovicia i filmów Kusturicy. Zrodził się turbofolk, najważniejszy towar eksportowy Serbii i serbskiej części Bośni.

Jest w tym wszystkim jakaś plątanina paradoksów. W społeczeństwie o silnych tendencjach nacjonalistycznych, pielęgnującym wciąż ideę „Wielkiej Serbii”, to właśnie cygańskie rytmy nadają ton tutejszej kulturze. I chodzi tu o coś znacznie więcej niż tolerancję dla romskiej muzyki, która jest adaptowana do kultury serbskiej. Tu serbskie poczucie tożsamości, odrębności, obrona przed obcymi wpływami zachodnimi spajają się z niezależną i odporną na próby asymilacji kulturą Romów.

Czytaj więcej

Plus Minus

Epidemia lęku to nie wymysł naukowców

Badania pokazują, że w społeczeństwach zachodnich panuje dziś epidemia lęku. Czy to tylko suma zmor budzących nas nad ranem, efekt uboczny modnego podejścia do życia każącego obsesyjnie skupiać się na własnym powodzeniu, czy może ktoś każe się nam bać?

* * *

Romowie stanowią w siedmiomilionowym społeczeństwie Serbii nieco ponad 2 proc. populacji. Jest to grupa etniczna o najniższym statusie społecznym, najbardziej poszkodowana po rozpadzie Jugosławii. Ma najwyższy poziom przestępczości, najniższy poziom edukacji, wysokie bezrobocie. Mężczyźni wykonują najprostsze prace fizyczne lub żyją z trąbki, kobiety wychowują dzieci albo są tancerkami. Doroczny festiwal w Guczy jest dla wybranych często jedyną szansą na zarobienie większych pieniędzy. Ale nie tylko o pieniądze tu chodzi.

Kiedy w końcu w niedzielny, gorący sierpniowy wieczór ogłoszono na uroczystej gali zwycięzców 61. festiwalu w Guczy, owacjom nie było końca. Kiedy chłopcy schodzili ze sceny odprowadzani przez kamery i fotografów, płakali ze szczęścia. Jeden z nich uniósł w geście triumfu nad głową wielki bęben, jak bokserski pas po wygranej walce.

Inny ze smartfonem w dłoni pokazywał swój triumf staruszce w chustce na głowie, po drugiej stronie ekranu. Kobieta płakała razem z nim. To był ich Oscar, największe trofeum.

Finał festiwalu transmitowała główna serbska telewizja publiczna, gromadząc przed telewizorami setki tysięcy ludzi. Bo w Serbii trąbka to coś więcej niż instrument.

Obraz dziesiątek tysięcy ludzi na ulicach, bawiących się pod sceną, w niezliczonych kawiarniach, na imprezach towarzyszących, przy stołach z jedzeniem i prosiakami piekącymi się na wolnym ogniu, coś jednak psuło.

* * *

Chociaż scena była wolna od złowieszczych symboli, a politycznych kontekstów starali się unikać artyści i realizatorzy medialnych przekazów, „zetka” – litera znana z rosyjskich czołgów atakujących Ukrainę i propagandowych imprez putinowskiej Rosji – pojawiała się na każdym kroku. Stragany, które gęsto oplotły Guczę, pełne były koszulek z literą Z, czetnickich czapek, portretów Putina ustawianych w rzędzie z takimi serbskimi „bohaterami”, jak rzeźnik Srebrenicy gen. Ratko Mladić czy przywódcy bośniackich Serbów z lat 90. Radovan Karadzić i Željko Ražnatović „Arkan”, który ze swoimi ludźmi dokonywał masakr w Bośni i Hercegowinie.

Na pierwszy rzut oka bazarowy nacjonalizm. Było w tym jednak coś więcej. Młodzi ludzie z dziećmi przymierzający koszulki z „zetką”, paradujący w nich z dumą po ulicach widzieli w tym znaku dobro. Nie widzieli Buczy, Mariupola, masakrowanych i równanych z ziemią ukraińskich miast. Tak samo jak nie dostrzegali wcześniej Srebrenicy, rujnowanego Sarajewa czy Vukovaru. Dla nich Mladić czy Arkan są bohaterami ratującymi Serbów przed chorwackimi faszystami i islamistami z Bośni. Dla nich Putin dziś broni tej samej cywilizacji i wartości prawosławnego świata przed „ukraińskimi nazistami”.

Bo Serbia to nie Zachód. Fetowanie skazanych w Hadze: Mladicia, Karadzicia czy Arkana, paradowanie pod portretem Putina jest dla zgromadzonych tutaj Serbów czymś innym niż dla przybysza z zachodniego świata. Dla wielu z nich to bohaterowie, a litera Z to znak wyzwolenia. Dla nas to współczesna swastyka, symbol zła. A ludzie na portretach to osądzeni zbrodniarze. Putin pasuje do nich, bo kiedyś za zbrodnie, za którymi stoi, również trafi do Hagi.

A jednak jest jakiś dysonans. Przecież ten kraj od dziesięciu lat kandyduje do Unii Europejskiej, dokonując w ten sposób cywilizacyjnego wyboru. Władze w Belgradzie idą na trudne kompromisy i zderzenie z radykalną częścią społeczeństwa. Przecież wydanie Hadze własnego prezydenta Slobodana Miloszevicia czy zaciśnięcie zębów w sprawie uniezależniającego się Kosowa motywowane były właśnie chęcią zbliżenia się do zachodniego świata.

Wojna w Ukrainie postawiła świat na głowie, ale też sprawiła, że wszystko zaczęło wracać na dawne tory. Część akcji filmu „Underground” Kusturicy toczy się pod ziemią, w tunelu, którym transportowana jest broń i ludzie. Symbolicznie to podziemna rzeka. Nagle wybija na powierzchnię, uwalniając tłumione demony.

W Guczy w czasie festiwalu w niektórych knajpkach grała inna muzyka, zbierali się młodzi wysportowani chłopcy, często w uniformach. Śpiewali nacjonalistyczne pieśni, unosząc trzy palce.

Dlaczego nie wygrywa wizja zbliżenia z zachodnim światem, dobrobytem, otwartymi granicami? Dlaczego atrakcyjniejsza jest ukraińska pożoga setki kilometrów od ich granic, którą rozpętali ludzie z literą Z?

Czytaj więcej

Plus Minus

Coaching: ratunek czy kuglarstwo

Coach, od kilku sezonów niezbędny doradca modnego Polaka. Mistrz celnie stawianych pytań czy sprzedawca marzeń? Szalbierz czy następca Sokratesa?

* * *

Serbskie społeczeństwo jest podzielone. Prorosyjska jest szczególnie prowincja, prozachodni naturalnie mieszkańcy dużych miast. Tegoroczne badania pokazują, że tylko 52 proc. Serbów jest za integracją z UE, a ponad 80 proc. nie chce, aby ich kraj przystąpił do NATO. Ma to swoje historyczne podstawy, podobnie jak prorosyjskie skłonności.

Serbia była rozgrywana, a interesy wielkich mocarstw krzyżowały się tu podczas obu wojen światowych. Współcześnie Serbowie zostali przez Zachód skrzywdzeni, upokorzeni. Upadek dwubiegunowego świata w 1989 r. był dla nich początkiem serii klęsk i porażek, utraty iluzji o potędze.