Robert Kuśmirowski: Przeszłość tylko z pozoru jest gruzowiskiem

Plus Minus: Z Tadeuszem Kantorem, słynnym twórcą Teatru Śmierci, prowadził pan dyskurs na krakowskiej wystawie „Wpół do jutra” w Cricotece, ale już w 2005 roku wykonał pan pracę będącą komentarzem do jego „Umarłej klasy”. Kantor to szczególna postać dla pana?

Podoba mi się jego postawa – człowieka oddanego sztuce, ale nie podoba mi się, że przypisuje mi się „kantorowanie” (śmiech). Było miło zobaczyć, że ktoś tworzył według bliskich mi zasad, w myśl których rzekomo obumarłe rzeczy dalej żyją. Kantor szanował rekwizyty i przedmioty, czyli raz wprowadzonych do swojego świata nie zastępował nowymi.

Jak to się dzieje, że chociaż nie przekroczył pan jeszcze pięćdziesiątki, to jest tak mocno zanurzony w przeszłości, że zyskał miano archeologa?

Szczerze i poważnie podchodzę do sztuki. Nie bawię się nią. Co najwyżej akceptuję ironię, pod którą kryje się istotny przekaz. Buszuję po XIX wieku i początku XX wieku. To był jeszcze czas, kiedy ludzki intelekt miał największe znaczenie. Chylę czoła przed tymi, którzy byli przed nami, oraz ich dziedzictwem, wielką skarbnicą wiedzy z czasów, kiedy nie dało się działać na skróty. Niestety, po dwóch wojnach światowych zerwana została ciągłość sztuki oraz przekazywania rzemieślniczej wiedzy kolejnym pokoleniom, a część wiedzy z tym związanej obumarła. Dawne rozwiązania techniczne niełatwo dziś odtworzyć. Trzeba samemu wszystkiego od początku się uczyć, bo nie ma książek na temat dawnych technologii.

Przeżywamy czas rozproszenia, chaosu?

Znajdujemy się w zapaści, co objawia się w różnych dziedzinach, którymi się zajmuję. Ludzie nie są dziś w stanie zbudować na przykład neogotyckiego kościoła. Nie mamy wiedzy choćby o sezonowaniu materiałów, nie tylko drewna. Mało kto wie, że „dojrzewanie” materiału dotyczy także stali odlanej w hucie, która musi rdzewieć i odprężać się sześć lat – nie pod dachem, tylko na powietrzu, gdzie zmieniają się warunki atmosferyczne. Dziś drewno i stal przerabia się z dnia na dzień. To patologia. Nasz świat za bardzo przyśpieszył, zgadzamy się na półśrodki, wszystko jest tylko na chwilę, a potem się zobaczy. W kulturze dzieje się tak samo jak w budowlance. Twórcy dostają do dyspozycji technologiczne ułatwiacze, przyśpieszacze. Tymczasem kultura powinna człowiekowi pomóc wejść w analogowy tryb istnienia, tradycyjnie oddychać i myśleć.

Jednak kultura jest obrazem świata, w jakim żyjemy.

Ale ja nie jestem odosobniony w potrzebie spowolnienia życia. To jest lek, antidotum na pędzącą rzeczywistość. Żeby coś naprawdę przeżyć, odczuć, nie można piętrzyć bodźców, bo w końcu nie czuje się nic. Zamiast dreszczy emocji jest wtedy tylko obojętność. Zamiast głębi – powierzchowność. Dawniej ludzie lepiej dawkowali sobie wrażenia. Archeolog żyje współcześnie, ale szuka skarbów przeszłości.

W pana sztuce instalacja jest rodzajem teatru, a widz nie tylko obserwatorem, ale także uczestnikiem.

Myślę, że to bardziej sekwencje filmowe, ruchoma fotografia. Czyli nie teatr, dialog, ale przeważnie kadry. Sztuka wizualna jest pomiędzy książką, filmem, fotografią a dźwiękiem. Czymś na styku. Tak jest i w przypadku wystawy w austriackim Kunstraum Dornbin.

Czytaj więcej

Plus Minus

Polska ludowa od kuchni

Opowieść Moniki Milewskiej zaczyna się w 1945 r. i kończy w roku 1989 – tak jak PRL. Powojenny plan sześcioletni był „planem dobrobytu", wskutek którego miała się podnieść o 50-60 proc. stopa życiowa mas pracujących. Ale się nie podniosła. Na wzór radziecki w 1950 r. otwarto Instytut Naukowo-Badawczy Handlu i Żywienia Zbiorowego, którego zadaniem było ustalanie jadłospisów i receptur dań obowiązujących w lokalach gastronomicznych. Ale konfrontacja ideologicznych założeń komunizmu z kuchenną rzeczywistością Polski Ludowej była jak zderzenie ze ścianą.

…która ma postapokaliptyczny charakter. Oparta na filmie „Stalker” Andrieja Tarkowskiego z 1979 roku opowiadającym o terenie znanym jako „Strefa”, który został militarnie odcięty po tajemniczych wydarzeniach…

Ta wystawa była jedną z tych, które od dawna w sobie nosiłem. Na szczęście wystawiennicze wnętrze dawnej hali montażowej zostało pozostawione w oryginalnym stanie, bez przemalowywania na biało. To mnie zainspirowało. Tak powstała aura radioaktywnej przestrzeni, do której wchodzą widzowie. Dla mnie jest nie tylko niepokojąca i groźna, ale i piękna. Choć nie ma co ukrywać, że wojna w Ukrainie wzmogła dreszcze, przywołała lęki – nie tylko w widzach, ale nawet w kuratorze. Ja mam tę lekcję przerobioną, mimo że mnie na II wojnie nie było. Mieszkam przy obozie koncentracyjnym na Majdanku, jedynym nierekonstruowanym, ale zachowanym muzeum. Każdego dnia pobieram przypominającą dawkę edukacyjną, bo przejeżdżam tamtędy, kiedy odwożę córeczkę do przedszkola. Ona mówi: „o farmer, stodoły”. I jak dziecku tłumaczyć, że jest inaczej? Na razie macham ręką i mówię: „tak, tak”. Przyjdzie czas na prawdziwą opowieść…

Wystawa w Barbican Center w Wielkiej Brytanii też nie była wesoła – wystawiennicza przestrzeń została przekształcona w bunkier z czasów II wojny światowej, labirynt tajemniczych pomieszczeń, była też drezyna biegnąca wzdłuż toru znikającego w ciemnym tunelu…

Tak naprawdę już znacznie wcześniej, bo w 2003 roku, zajmowałem się „trupistanem”, czyli nadawaniem zepsutym przedmiotom użyteczności, funkcjonalności, doprowadzeniem ich do atrakcyjności. Takie obiekty pobudzają mnie do snucia historii, aktywizują do działania. Przeszłość tylko z pozoru jest gruzowiskiem. To skarb.

Do czego panu potrzebny?

Nurkuję w przeszłość, by przekonać się, jak to jest żyć innym, dawnym życiem. Poznać inny sposób myślenia, działania. Przyswojenie metod postępowania tych, którzy byli przed nami, poszerza horyzonty, pozwala poczuć się dziś w jakimś stopniu wynalazcą. Z tego powodu czasem kopiuję obiekty, które w moich instalacjach tylko pozornie wydają się znajome. W rzeczywistości dopiero je tworzę, nadaję nowe znaczenia, szukam nowych funkcji. Kopiuję też rzeczy, które wydają się, że istniały, choć ich odpowiedników nie znajdziemy w rzeczywistości. Żeby tego dokonać, trzeba być obecnym mentalnie w dawnych czasach, doświadczać ich przez praktyczne działanie. To jakby podróż w czasie. Inaczej wtedy oddycham, myślę. I uczę się przeszłości.

Przyszłość jest na straconej pozycji?

Znajomość i rozumienie mechanizmów powstawania kolejnych warstw świata i naszej cywilizacji, pojawiania się kolejnych wynalazków, daje również wiedzę, jak wejść w przyszłość. Tak jest na przykład z myśleniem o muzyce, dziś jeszcze nieznanej, ale za jakiś czas atrakcyjnej. Pochłaniają mnie także nowe rozwiązania techniczne. Dziesięć lat temu wymyśliłem oprogramowanie, które stosowane jest dziś w medycynie. Chodzi o aplikację „lekarz prywatny”, która jest programem komputerowym pomagającym znaleźć pacjentowi odpowiednie lekarstwa na jego przypadłości, by wyzdrowiał. Trzeba tylko podać mnóstwo swoich danych: wagę, wzrost, wyliczyć przebyte choroby, zażywane leki. To samo oprogramowanie zastosować można w optyce i fonetyce. Wyobraźmy sobie, że jeśli codziennie „uczymy” aplikację najlepszych utworów, wskazując jednocześnie najgorsze, których nie chcemy słuchać, komputer jest w stanie na następny dzień zaserwować nam nie tylko kilka utworów, ale i płyt. Po kolejnych korektach aplikacja staje się coraz bardziej indywidualna, osobista. W sztuce takich rozwiązań jeszcze nie ma, ale jak wiadomo, wszystko jest tylko kwestią czasu.

Z jednej strony przeszłość jest dla pana źródłem inspiracji i wzorcem, a z drugiej strony sięga pan po najnowsze technologie, które coraz bardziej nas od siebie izolują. To sprzeczność.

Coś w tym jest, ale uwielbiam skrajności. Nie jestem tylko artystą – archeologiem utytłanym w kurzu i błocie, grzebiącym w reliktach przeszłości. Cały czas balansuję między różnymi dziedzinami objawiającymi zdobycze ludzkości. Nie mogę być wszędzie osobiście, ale przynajmniej mentalnie mogę podróżować do różnych światów.

Dużo czasu spędza pan codziennie przy komputerze?

Nie. Dzielę życie pół na pół – na zajęcia fizyczne i administracyjne. Wszystko robię sam, nie mam nikogo do pomocy. Sam ładuję na samochód rzeczy, które trzeba zawieźć na wystawę. Jestem kierowcą i sprzątaczką. Samodzielnie prowadzę zabiegi promocyjne. Konstruowanie wystawy w dużej przestrzeni jest dla mnie przygodą i radością. Spędzam w jej przestrzeni tyle czasu, ile się da, żeby poczuć smak budowanego przeze mnie świata. Nie wyobrażam sobie używania współczesnych „przyśpieszaczy”, jakimi są drukarki 3D. Wyzbyłbym się wtedy wiedzy, którą mogę zdobyć tylko w trakcie tradycyjnych procesów tworzenia. Kreacja wynika też ze zmęczenia, kiedy wpada się w trans. Kiedyś jeszcze dochodził alkohol, ale od pewnego czasu nie używam go i nie palę.

Zrealizował pan dotąd ponad 500 wystaw – mniejszych i większych. To liczba, którą można by obdzielić – i to sowicie – życie wielu artystów.

Dodam, że ani jednej wystawy nie odwołałem, a każda jest ważna i stanowi zaczyn kolejnej, większej. Frajda odkrywania kolejnych rzeczywistości stwarza pokusę, by przygotowywać jeszcze więcej ekspozycji. Niektóre pomysły latami czekają w mojej głowie na realizację.

Wiele jest anegdot na temat pana kolekcjonerskich zapędów.

Kiedy moje magazyny zapełniły się po raz pierwszy tak, że nie mogłem już nic w nich zmieścić, powstała wystawa „Masyw kolekcjonerski” w krakowskim Bunkrze Sztuki w 2009 roku. Moje zbiory wypełniły wtedy całe drugie piętro galerii. W tej masie były też i takie rodzynki jak gotowe woskowe figurki z kapliczki bożonarodzeniowej królowej Bony. Był nawet kącik medyczny m.in. z protezami. Jeszcze w trakcie wystawy dokonywałem zakupów na Allegro i innych aukcjach.

Jakie kryterium musi spełnić przedmiot, by trafić do pana kolekcji?

Gdybym to wiedział, pewnie nie ruszałbym się z domu, tylko ciągle kupował przez internet. Tak nie jest. Kiedy zwiedzam miejsca, spotykam się z ludźmi, pojawiają się kolejne inspiracje i nabywane przedmioty. To zabawa, ale i ciągła nauka o materiałach, technologiach wytwarzania rzeczy. Kiedyś spędzałem dużo czasu na bazarach ze starociami, ucząc się, dziś mam już o wiele większą wprawę.

Podobno nawet ma pan w kolekcji wielki słup telekomunikacyjny…

Owszem, wykopałem go sprzed domu byłego dyrektora Państwowej Galerii Sztuki w Sopocie. Nie czekając nawet na urzędową zgodę, która przyszła później, na szczęście.

Czy to najbardziej osobliwy przedmiot w pana kolekcji?