Jarosław Modzelewski: W kulturze światopogląd nie może być wykluczający

Plus Minus: Co pan sądzi o ostatnich zmianach dyrektorskich w instytucjach kultury? W Zachęcie, na przykład?

Ta ostatnia jest niefortunna, niestety. Prawdą jest, że instytucje przez lata kształtowali ludzie o mocno określonej lewicowej wrażliwości i wytworzyło się przekonanie, że inaczej być nie może. A to nieprawda. Tyle że jak zmian dokonuje się bezmyślnie, topornie i przegina, to też nie jest dobre. Mając dobre chęci, można coś zrobić bardzo źle. A wtedy problemy odbijają w drugą stronę. Prawdopodobnie tak stało się w przypadku Zachęty. To multiplikowany błąd. Jego efektem jest zazwyczaj brak przestrzeni sztuki, w której w naturalny, nie konfrontacyjny, ale konfrontujący, sposób mogłyby zaistnieć różne sposoby myślenia. Brakuje równowagi, a bez niej pojawiają się problemy.

Jak osiągnąć tę równowagę?

Widziałem ostatnio interesującą wystawę w Fundacji Gierowskiego. Prowadzący ją Łukasz Dybalski znalazł sporą grupę młodych artystów robiących zupełnie coś innego niż widziany powszechnie młody artystyczny mainstream, który – jak wiadomo – musi sprostać wymaganiom fałszywie rozumianej postępowości. Ci młodzi szukają inspiracji gdzie indziej. Ich prace są dowodem, że jest różnorodność, tylko często nie ma jak zaistnieć. Przeciwnicy polaryzacji są mało słyszalni. Ale warto robić swoje.

A jak to się stało, że w tak krótkim czasie ma pan dwie wielkie wystawy w Warszawie – w Centrum Sztuki Współczesnej i w Galerii Opera?

Miały być znacznie od siebie odsunięte, obydwie były kilkakrotnie przesuwane. Daty zmieniała pandemia. Są zresztą zupełnie różne.

Wystawa „Kraj nad Wisłą" w CSW budzi gorące emocje. Nie miał pan problemu, żeby w obecnej sytuacji politycznej w tej instytucji pokazywać swoje obrazy?

Nie. Kiedy zaczęły się kontrowersje związane z nowym dyrektorem CSW Piotrem Bernatowiczem, jakiś zagraniczny dziennikarz zwrócił się do mnie z prośbą o komentarz. Powiedziałem, że trzeba dać nowemu dyrektorowi kredyt zaufania, żeby pokazał, co może zrobić. Uważam, że w kulturze światopogląd nie może być wykluczający. Jestem przeciwnikiem tworzenia różnych stad, przeciwstawnych sobie. Miałem też poczucie, że mam prawo zrobić tę wystawę. CSW jest instytucją publiczną, opłacaną z pieniędzy budżetowych, a jej zadaniem jest pokazywanie sztuki. Zresztą miałem już w Zamku Ujazdowskim wystawę w czasach, kiedy rządziło SLD, więc można powiedzieć, że wtedy kolaborowałem z postkomunistami (śmiech). Z drugiej strony – jeśli instytucja budzi kontrowersje, to zażalenia idą na rachunek dyrektora. Jeżeli dzieją się rzeczy naganne, dyrektorowi zarzuca się propagowanie faszyzmu, to można złożyć zawiadomienie o popełnieniu przestępstwa do prokuratury.

Czytaj więcej

Plus Minus

Portrety trumienne

Tęgie głowy" to księga twarzy. Większość z nich to ważne postaci świata kultury. Kronikarzem jest Michał Głowiński, literaturoznawca. Jego wspomnienia, zrazu pisane do szuflady, powstawały na tyle systematycznie, że można z nich dziś złożyć niemałą książkę – z 220 napisanych sylwetek w tomie znalazło się 58. Opowieści uporządkowane zostały według daty powstawania, a ich bohaterami są wyłącznie osoby nieżyjące, znane autorowi osobiście, niekoniecznie publiczne. Autor założył, że bohaterem wspomnień nie będzie żaden z członków jego rodziny ani nikt, z kim łączyłyby go relacje osobiste.

A widział pan wystawę o sztuce politycznej w CSW?

Całej nie widziałem, niestety. Byłem na otwarciu, na którym było straszne zamieszanie i nie udało się wszystkiego zobaczyć. Ale czytałem artykuł o tym na portalu Klubu Jagiellońskiego, który bardzo cenię. W przypadku tamtej wystawy miesza się wiele spraw: wolność wyboru, wolność wypowiedzi, ryzyko, kontrowersyjność. Inaczej to wszystko wygląda z bliskiej, a inaczej z dalszej perspektywy. Pamiętam, jak w Zamku Ujazdowskim pokazywany był amerykański artysta Andres Serrano i jego dzieło – figura Jezusa w szczynach. Wtedy też były protesty, oburzenie – tyle że innej grupy. Stada nie tolerują prób niebycia w nich, poza nimi. To chyba się czasami odbija na trzeźwości myślenia.

Jest pan zadowolony z wystawy w CSW?

Spodobał mi się pomysł kuratora, że tę dużą, składającą się z ponad 60 obrazów wystawę będzie porządkował znak rodła jako symbolu Wisły. Ta rzeka rzeczywiście jest mi bliska i zawsze była ważna. Zresztą wiadomość o tym pomyśle wpłynęła na obraz końcowy, czyli mój autoportret z rodłem, który wówczas malowałem. Można powiedzieć, że przyniosła mi rozwiązanie koncepcji obrazu. Na razie wystawę obejrzałem tylko raz, na otwarciu. Muszę jeszcze sporo przemyśleć, ale na razie jestem zaskoczony na plus. Początkowo miałem duże obawy związane z zamierzoną architekturą ekspozycji, której konstrukcję wyznaczył symbol rodła. Jednak mimo że zabrana została przestrzenność, pojawiła się nowa, dużo wnosząca forma narracji. W intymności małych przedziałów, prześwitów inaczej się widzi konteksty obrazów. Wędrując wzdłuż tej ekspozycyjnej Wisły, można doznać wiele zaskoczeń, przeżyć różne stany. Ma też dla mnie ogromne znaczenie, że mogę zobaczyć dziesiątki obrazów, których całe lata nie widziałem. Spotkanie z nimi jest dla mnie przeżyciem.

A znak rodła używany przez Związek Polaków w Niemczech do dzisiaj ma dla pana szczególne znaczenie?

Na moim dyplomie w 1980 roku rodło było jednym spośród wielu tworzących koncepcję „Znaków". Pamiętam, że obraz był powieszony do góry nogami, bo nie odgrywało to żadnej roli. Był to po prostu jeden ze znaków. A teraz ten obraz wrzuca się w zupełnie inne konteksty. Z drugiej strony, jak sobie uświadomię, że Wisła tak mnie przeniknęła, zawładnęła mną przez kolejne lata życia, to myślę, że był w tym rodzaj przepowiedni przyszłości. W jakiś sposób odkryłem ją poprzez jej przyrodę, romantyzm, szczególną aurę. Doświadczałem tej rzeki poprzez miejsce, do którego wiele razy powracałem – niedaleko Czerwińska, którego historia sięga XII wieku, a to sprzyja sięgnięciu do romańszczyzny jednym ruchem (śmiech). Pod Czerwińskiem właśnie odbyła się przeprawa na bitwę pod Grunwaldem. Ale początkiem kontaktu z tą rzeką był pejzaż. Potem – poetycka Wisła Broniewskiego, za sprawą której stał mi się bliski i twórca, chociaż ceniłem go już wcześniej. Spojrzenia na Wisłę jako na oś tego kraju nie brałem sobie specjalnie do serca. Raczej widziałem ją z dołu, z perspektywy prostych codziennych wrażeń. Na wystawie los się rozwija wzdłuż wody: niedokończone domy, klimat, który niosą obrazy. Rzeka wytwarza klimat, ale i jest determinująca jak nurt płynący w jedną stronę.

Spory jest cykl obrazów o tematyce sakralnej, z życia Kościoła po 1989 roku. Są krytyczne czy tylko rodzajowe?

Zdecydowanie rodzajowe. Chodziłem ze starszą córką na przygotowania do pierwszej komunii, odbywały się w tymczasowej kaplicy na Ursynowie. Uderzyło mnie, że jest urządzona zupełnie jak przeciętne ursynowskie mieszkanie: meble, kwiaty w doniczkach. Zaciekawiła mnie możliwość sakralności w takim udomowionym miejscu. Powstało kilka obrazów. Nie nazywałbym ich sakralnymi, to obserwacje wnętrz, w których to się dzieje.

Jest pan jednym z jedenastu polskich artystów uczestniczących w projekcie „Namalować katolicyzm od nowa", co ma się przekładać na współczesne wersje obrazu Miłosierdzia Bożego. W dzisiejszych czasach to szczególnie ryzykowny pomysł...

Dla mnie ten wątek zawsze był ważny, choć nigdy się ku niemu bezpośrednio nie zwracałem. Ale malując cykl „Caritas", krążyłem wokół tych wartości, tematów. Zgodziłem się brać udział w przedsięwzięciu po rozmowach z Darkiem Karłowiczem, filozofem, z którym znamy się od lat. Do grupy młodych artystów doproszeni zostali artyści z Krakowa ze środowiska Otwartej Pracowni, bardzo mi bliskiego, zaprzyjaźnionego od lat. Mieliśmy sympozjum związane z projektem w Wigrach, pojechaliśmy do Wilna zobaczyć obraz „Jezus Miłosierny" Eugeniusza Kazimirowskiego. Wyzwanie bardzo trudne, bo obraz jest kanoniczny, a odbiorcy nieprzygotowani na możliwość innej wizualizacji.

Bo dominuje sacro polo?

No tak, coś się stało z tzw. sztuką sakralną, że jej nie ma. Powstają głównie złe rzeczy. A skoro jest tak źle, to właściwie można spróbować ją tworzyć (śmiech). Sztuka zachodnia nie ma, niestety albo na szczęście, rygoru ikony, w związku z tym każdy może sobie różnie namalować. Nie musi się trzymać zasad i to jest przekleństwo, a może szansa sztuki. Przez to pojawiają się też wersje zdegenerowane (śmiech) pewnych przedstawień. Działamy na rumowisku. Tym razem, choć namalowałem półtora obrazu, to chyba jednak rozminąłem się z tym, co chciałbym. Ale że projekt jest rozłożony na długi czas – będą kolejne szanse. Teraz zaczynam myśleć o kolejnym ustalonym motywie, jakim jest zwiastowanie.

Czytaj więcej

Plus Minus

Światło na ścianie małżeństwa

Książka Christine Dwyer Hickey została nagrodzona w 2020 r. brytyjską nagrodą Walter Scott Prize dla najlepszej powieści historycznej. Aczkolwiek „Wąski pas lądu" to fabularyzowany portret słynnego amerykańskiego malarza Edwarda Hoppera i trudno rozstrzygnąć, czy jest w nim więcej prawdy czy fikcji.

Jaki będzie los powstałych w wyniku projektu dzieł?

Organizatorzy chcieli, by mogły znaleźć swoje miejsce w świątyniach, jeśli znajdą się zainteresowani. W tej kwestii jestem pesymistą, uważam, że nic takiego nie nastąpi.

Czy udział w tym projekcie jest rodzajem deklaracji światopoglądowej?

Nie powinno tak być. Niezależnie od światopoglądu artysta takie wyzwanie powinien umieć podjąć. Nie widzę tu żadnej bariery, każdy może spróbować. Wystarczy przypomnieć kilku dawnych wybitnych kanonicznych artystów, by rozumieć, że nie trzeba być katolikiem, by malować Matkę Boską.

Tego dnia, kiedy otwierała się pańska wystawa w CSW, miała inaugurację, tym razem w Muzeum Sztuki w Łodzi, ekspozycja Marka Sobczyka, pana przyjaciela, z którym współtworzyliście słynną formację artystyczną Gruppa. Wybiera się pan ją zobaczyć?

Przysłał mi zaproszenie, ja jemu także wysłałem.

Niespełna dwa lata temu mieliście wspólną wystawę „Kuda Gierman" w Fundacji Gierowskiego, waszego profesora z warszawskiej ASP.

Nasza znajomość z Markiem trwa grubo ponad 40 lat. Poznaliśmy się w warszawskiej ASP, będąc studentami tego samego roku w pracowni prof. Gierowskiego. Przeszliśmy wspólnie przez czas Gruppy i jej najrozmaitsze konfiguracje, zbliżenia, relacje. Potem wspólnie zajmowaliśmy się ceramiką, Szkołą Sztuki i powróciliśmy do wspólnego malowania. Kiedy robiliśmy naszą pierwszą wystawę „16 wspólnie namalowanych obrazów", która odbyła się zresztą w Zamku Ujazdowskim w 1998 roku, to w katalogu zamieściliśmy krótkie komentarze, opisy obrazów. Kontynuujemy naszą współpracę, chociaż z pewnymi trudnościami. Po ostatniej wystawie w fundacji rozpoczęliśmy nowy wątek: chcieliśmy zająć się covidem, biorąc pod uwagę aspekt problemów z pamięcią i jej utratą. Teraz przyjechały do mnie rozpoczęte przez Marka płótna i powinienem rzecz dalej pociągnąć, ale z różnych powodów nie miałem siły się do tego zabrać. Na razie pracę odłożyłem.

Gruppa jest dziś dla pana bardziej wspomnieniem czy punktem odniesienia?

Jestem już tylko widzem tego zjawiska. Uważam, że rozdział jest zamknięty. Ale uczucia nie przeminęły, Gruppa wciąż jest obecna jako ważny punkt w moim życiu. Ilekroć dochodzi do takich spotkań jak przed kilkoma miesiącami w jednym z warszawskich domów aukcyjnych dla celebrowania przeszłości, trochę mi wstyd. Dykteryjki, które się wówczas pojawiają, krotochwile, przywoływanie klimatu kojarzonego z Gruppą, dziś wydają mi się trochę żenujące, szczerze mówiąc. Wtedy, w latach 80. miało to swój sens, wartość, teraz już nie.