Prezydent na uchodźstwie wolał KPN

U progu 1989 r. prezydent RP na uchodźstwie Kazimierz Sabbat ostrzegał, że rozmowy zapowiadane przy Okrągłym Stole są tylko taktycznym manewrem ze strony władz PRL. Był przekonany, że komuniści nie dotrzymają żadnych porozumień i nie zamierzają zrezygnować z władzy, i to pełnej władzy. Jednocześnie przyznał, że każda próba naruszenia monopolu rządów komunistów może mieć znaczenie. Trwając przy maksymalnych postulatach, podkreślił, że emigracja polityczna musi się domagać „prawdziwej niepodległości, pełnej wolności i rzeczywistej demokracji w Polsce. Taka jest bowiem jej racja bytu".

Rozmowy władz PRL z „drużyną Wałęsy" wywołały w „polskim" Londynie mieszane uczucia. Poczytny wśród emigracyjnej społeczności „Dziennik Polski i Dziennik Żołnierza" w komentarzu redakcyjnym zaznaczył: „Z jednej strony trzeba rozmowy prowadzić, bo to może jedyna czy ostatnia szansa na wyprowadzenie społeczeństwa z domu niewoli na jakiś znośniejszy grunt, mniej przypominający trzęsawisko. Z drugiej – włączyć się w proces reform, to wziąć na siebie współodpowiedzialność za niezawinioną katastrofę".

W odezwie z 15 lutego działacze piłsudczykowskiej Ligi Niepodległości Polski wyrazili zrozumienie dla intencji tych osób w kraju, które gotowe były do rozmów z władzami w celu „chociażby częściowego rozluźnienia pęt". Równocześnie krytycznie oceniali rozpoczynające się właśnie negocjacje, w których „niedawni oprawcy" próbują „omamić swoje niedawne ofiary" wizją wolnych wyborów.

Prezydent Sabbat w przemówieniu wygłoszonym na początku marca 1989 r. podkreślił, że emigracja nie wyznaje zasady im gorzej w Polsce, tym lepiej. Uznając potrzebę rozwagi i realizmu w działaniu krajowej opozycji oraz ciesząc się z tego, co uda się osiągnąć, utożsamiał się jednak z ruchami, które głoszą „pełny program niepodległościowy", czyli z Konfederacją Polski Niepodległej, Solidarnością Walczącą czy solidarnościowymi przeciwnikami Lecha Wałęsy. Miał też nadzieję, że te ruchy będą rosnąć w siłę. Nie krytykował jednak tych działaczy opozycji w kraju, którzy szukali porozumienia z władzą. „Bowiem i oni – jako cel dalszy – widzą wolność Polski" – dodawał.

Reżim chce zyskać na czasie

Nazajutrz po zakończeniu obrad Okrągłego Stołu podczas narady zwołanej przez prezydenta z udziałem członków rządu oraz przywódców życia polityczno-społecznego na emigracji minister spraw krajowych Ryszard Kaczorowski wyliczał pozytywne strony negocjacji między władzami PRL a opozycją w kraju (częściowo wolne wybory do Sejmu, legalizacja Solidarności i przywrócenie Senatu). W rezultacie „w Polsce nastąpi rozluźnienie kontroli partii nad życiem obywateli" – podsumował. Zaznaczył jednak, że nie ma żadnych gwarancji, iż zawarta umowa zostanie tym razem dotrzymana przez komunistów. Przedstawiciele emigracyjnego establishmentu wskazywali równocześnie na negatywne skutki ustaleń przy Okrągłym Stole: podmurowanie przez część opozycji władz PRL, akceptację urzędu prezydenta „o niemal dyktatorskich uprawnieniach" (nikt nie miał wątpliwości, że zostanie nim gen. Wojciech Jaruzelski) czy brak pomysłów na poprawę sytuacji gospodarczej.

W Londynie dominowały nieufność i sceptycyzm. Działacze Polskiej Partii Socjalistycznej na emigracji uważali Okrągły Stół za wybieg rządzącego reżimu w celu zyskania na czasie. Mimo krytycznego stanowiska dostrzegli, że porozumienie podpisane przez Lecha Wałęsę i gen. Czesława Kiszczaka zawiera szereg istotnych i pozytywnych ustaleń. Apelowali do opozycji w kraju, aby z determinacją broniła wywalczonych ustępstw. Ostrzegali, że „koncesje tego typu, podpisywane przez komunistów w momentach słabnięcia ich władzy, były natychmiast deptane, gdy odzyskiwali oni siły". W odezwie pierwszomajowej „do towarzyszy w Kraju" Lidia Ciołkoszowa podkreśliła: „nie liberalizacja czy tak zwana demokratyzacja panującego w Polsce systemu komunistycznego jest celem Polskiej Partii Socjalistycznej. Tym celem było i jest obalenie skutków postanowień jałtańskich".

Najlepszy moment na dialog

Większość emigracyjnych środowisk politycznych nie wiązała wielkich nadziei z ewolucyjną drogą zmian. W oświadczeniu wydanym przez Polskie Stronnictwo Ludowe 14 maja, w dniu Święta Ludowego, czytamy, że postanowienia Okrągłego Stołu są tylko mydleniem oczu Polakom. W ocenie ludowców na emigracji Polacy oczekiwali nie liberalizacji systemu komunistycznego, ale pełnej wolności, niepodległości i demokracji. Jednak nawet krytycy Okrągłego Stołu nie przypisywali złej woli solidarnościowym negocjatorom.

Bardziej stonowana była ocena wyrażona przez Antoniego Dargasa, prezesa Stronnictwa Narodowego i redaktora naczelnego „Myśli Polskiej". Komentując rezultaty Okrągłego Stołu, podkreślił: „tym razem Polacy z obu stron wybrali politycznie właściwy moment do rozpoczęcia dialogu". Wskazał również na pozytywną rolę Kościoła katolickiego, który opowiadał się za porozumieniem społecznym, przyjmując rolę mediatora. Dargas uważał, że konkretne wyniki negocjacji między władzami PRL a solidarnościową opozycją były jednak mniej niż skromne. Jego obawy budziły również szerokie uprawnienia prezydenta i szybki termin wyborów, co dawało przewagę rządzącym. W tej sytuacji – przekonywał – byłoby lepiej, gdyby opozycja zgodziła się na mianowanie swych przedstawicieli posłami i odłożyła wybory na rok lub dwa lata, a w tym czasie skoncentrowała się na odbudowie stronnictw politycznych w kraju. Jego zdaniem najważniejszą sprawą, którą należało się jak najszybciej zająć, była katastrofalna sytuacja gospodarcza Polski. Przywódca narodowców uważał jednak, że Okrągły Stół był potrzebny. Rozmowy postrzegał jako etap na drodze do przywrócenia Polsce wolności i niepodległości.

Ryzyko „wdrukowania" opozycji

Choć na emigracji przeważali sceptycy, nie zabrakło również zdecydowanych zwolenników Okrągłego Stołu. Działacze Polskiego Ruchu Wolnościowego Niepodległość i Demokracja twierdzili, że przemiany dokonujące się w kraju mają charakter przełomowy. Rozmowy, w których udział wzięła „najbardziej reprezentatywna część opozycji demokratycznej", uznali za niewątpliwe osiągnięcie. Udzielili też pełnego poparcia działaczom z Wałęsą na czele, którzy przy Okrągłym Stole wywalczyli ustępstwa ze strony władz PRL. Od krajowych przeciwników Okrągłego Stołu oczekiwali, że będą zwalczać komunizm, a nie działaczy opozycji, i nie będą nawoływać do zbrojnych wystąpień.

Wobec zapowiadanych wyborów parlamentarnych w kraju rząd na emigracji zajął krytyczne stanowisko. W oświadczeniu z 10 maja podkreślono, że pozostawienie 65 proc. miejsc w przyszłym Sejmie w rękach komunistów i ich satelitów stanowi zaprzeczenie demokracji. Obawiano się również, że nawet częściowo wolne wybory mogą zostać sfałszowane. Rząd RP na uchodźstwie ostrzegał emigrantów przed udziałem w czerwcowym głosowaniu. Przypominano, że poza Polską wybory organizują konsulaty PRL. Udział w nich emigrantów byłby więc co najmniej pośrednim uznaniem prawomocności władz w kraju. Jednocześnie w tym samym oświadczeniu stwierdzono, że w interesie narodu jest sukces kandydatów Solidarności i innych kandydatów niezależnych. Nie krytykowano jednak tych ugrupowań w kraju, które odmawiały udziału w wyborach. Te pozornie sprzeczne deklaracje były świadectwem ogromnych obaw, ale także nadziei, choć nie wierzono, aby „procentowe" wybory doprowadziły do zasadniczych zmian w Polsce. Bardziej obawiano się rozmycia postawy wychodźstwa niepodległościowego. Kierownictwo emigracji, trwając przy maksymalnych celach, nie odrzucało jednak postawy pragmatycznej.

Władza, której nikt nie chce

Klęska PZPR i sukces Solidarności w czerwcowych wyborach przyspieszyły proces ewolucyjnej zmiany ustroju polityczno-gospodarczego zaplanowanego przy Okrągłym Stole. Wpłynęły też na zmianę nastrojów na emigracji. Początkowa ostrożność, obawa, sceptycyzm coraz wyraźniej przeradzały się w radość ze zwycięstwa i nadzieję na zmiany. Na posiedzeniu Rady Narodowej 10 czerwca 1989 r. prezydent Sabbat wyraził zadowolenie z powodu zwycięstwa Solidarności w wyborach, które sześć dni wcześniej odbyły się w Polsce. Odrzucenie komunizmu przez Polaków – mówił prezydent – jest „zjawiskiem uderzającym, brzemiennym w skutki". Zmiany w Moskwie, związane z dojściem do władzy Michaiła Gorbaczowa, czyniły też możliwymi zmiany w Warszawie. W efekcie, jak stwierdził, „po raz pierwszy obraz Wolnej Polski, choć może daleki, nabiera cech realności". Sabbat ostrzegał, że w nowej sytuacji komuniści będą chcieli „wdrukować" opozycję w dotychczasowy system, aby utrwalić swoją władzę. Nie wyobrażał sobie również, że prezydentem mógł zostać autor stanu wojennego: „Byłby to smutny dzień dla Polski" – twierdził Sabbat.