Nie przeszkadzać rzecznikom

Państwa mają wspierać i chronić urząd ombudsmana oraz powstrzymywać się od działań podważających jego niezależność; powinien mu też przysługiwać wystarczający budżet. Takie m.in. zasady ochrony instytucji rzeczników praw człowieka przyjęła niedawno Komisja Wenecka.

Hanna Machińska: Tortury, hańba naszego stulecia

W systemie demokratycznego państwa krajowe instytucje ochrony praw człowieka – funkcjonujące w poszczególnych państwach i pod różnymi nazwami – powinny dysponować jak najszerszym mandatem. Tak stanowi rezolucja 48/134 Zgromadzenia Ogólnego ONZ z 1993 r. ustanawiająca tzw. zasady paryskie, które są dla nich wskazaniem i oparciem. Polski rzecznik praw obywatelskich należy do grupy instytucji ze statusem „A", co oznacza pełną zgodność z zasadami paryskimi.

Ombudsmani nie zawsze są jednak pożądani przez władze. Jako strażnicy praw ludzi stają w opozycji do instytucji państwa, wskazują na ich dysfunkcje, erozję standardów prawnych czy niewłaściwość działań ich funkcjonariuszy. Każdego rzecznika narażonego na krytykę, ataki słowne czy fizyczne bronią zasady mówiące o jego niezależności, obiektywizmie, transparentności i obowiązku wspierania go przez państwo.

Komisja w obronie ombudsmana

Zasady te wynikają z wielu regulacji międzynarodowych, jak również z prawa krajowego. Biorąc pod uwagę rolę rzeczników w krajowych systemach prawnych, w 1985 r. Komitet Ministrów Rady Europy wezwał państwa do rozszerzenia i wzmocnienia ich kompetencji, aby zapewnić mu efektywny nadzór nad przestrzeganiem praw człowieka. Obecnie trwają w Radzie Europy prace nad nową rekomendacją, która sformułuje konkretne zalecenia dla wszystkich państw członkowskich.

Istotną pomocą w tych pracach są przyjęte 15–16 marca 2019 r. przez Komisję Wenecką zasady ochrony i promowania instytucji rzecznika, tzw. zasady weneckie. Ich uchwalenie wynika z konieczności wsparcia instytucji ombudsmana w związku z powtarzającymi się atakami, groźbami, represjami, cięciami budżetowymi, ale również działaniami zagrażającymi ich immunitetowi.

Komisja Wenecka powtarza, że podstawowymi zasadami, którymi muszą kierować się rzecznicy, są: niezależność, obiektywizm, transparentność, uczciwość i bezstronność. Państwa są zaś zobowiązane do „powstrzymania się od jakichkolwiek działań mających na celu lub skutkujących osłabieniem instytucji rzecznika lub powstaniem jakichkolwiek przeszkód w jej skutecznym funkcjonowaniu, a także skutecznej ochrony tych instytucji przed takimi zagrożeniami".

Za mało pieniędzy

Gwarancją właściwego funkcjonowania ombudsmana jest m.in. zapewnienie odpowiednich środków budżetowych, które pozwolą na pełną realizację jego zadań. Ma to szczególne znaczenie w związku z przyznaniem rzecznikowi praw obywatelskich możliwości wnoszenia skarg nadzwyczajnych. Do Biura Rzecznika wpłynęło niemal 4 tys. takich wniosków, których rozpoznanie wymaga ogromnego nakładu pracy i zatrudnienia dodatkowych prawników. Także zadania Krajowego Mechanizmu Prewencji Tortur (KMPT) wymagają zwiększenia nakładów finansowych. Europejski Komitet ds. Zapobiegania Torturom oraz Nieludzkiemu lub Poniżającemu Traktowaniu albo Karaniu (CPT) oraz Podkomitet ONZ ds. Prewencji Tortur (SPT) wyraźnie podkreślają, że budżet RPO nie pozwala na pełne finasowanie działań KMPT.

Tymczasem radykalne zmniejszanie budżetu RPO jest niezgodne z zasadami Komisji Weneckiej. Zasada 21 stanowi bowiem, że środki finansowe muszą być wystarczające i odpowiednie do skutecznego wypełniania obowiązków. Zasada 22 odnosi się zaś do zatrudniania wystarczającej liczby pracowników.

Jest drogowskaz

Ponadto tzw. zasady weneckie odnoszą się do wypowiedzi ustnych i pisemnych w sprawach praw człowieka, za które ombudsman nie może ponosić odpowiedzialności w trakcie swej działalności, jak również po zdaniu urzędu. Są one objęte immunitetem. Niepokój organizacji międzynarodowych wywołują liczne działania i ataki personalne, kierowane na rzecznika praw obywatelskich, które osłabiają prestiż instytucji i naruszają jego immunitet. Przykładem jest pozew skierowany przez prezesa TVP przeciw Adamowi Bodnarowi jako osobie fizycznej. Dotyczy on wypowiedzi RPO działającego w ramach mandatu. Tego rodzaju działania pozostają w skrajnej sprzeczności z zasadami Komisji Weneckiej.

25 marca 2019 r. przedstawiciele Rady Europy, ODIHR/OBWE, Wysokiego Komisarza Praw Człowieka ONZ, Europejskiej Sieci Krajowych Instytucji Praw Człowieka (ENNHRI), Globalnego Sojuszu Krajowych Instytucji Praw Człowieka (GANHRI) i Międzynarodowego Instytutu Ombudsmana (IOI) spotkali się w Warszawie, żeby ocenić warunki funkcjonowania rzecznika praw obywatelskich w świetle zasad przyjętych przez Komisję Wenecką.