Mariusz Korpalski: Trujące umowy frankowe. Jak długo jeszcze?

Trybunał – ziemia nieznana

Kiedy w połowie roku 2015 pracowałem przy tworzeniu „Białej Księgi kredytów we frankach w Polsce” dla Stowarzyszenia Pro Futuris naliczyłem jedno orzeczenie Sądu Najwyższego, które odnosiło się do orzeczeń TSUE dotyczących umów finansowych. Pytań do TSUE ze strony polskich sądów nie było żadnych. Tym co zmieniło percepcję wyroków TSUE była dopiero sprawa C-260/18, znana powszechnie jako sprawa państwa Dziubak. Najpierw opinia Rzecznika Generalnego TSUE w czerwcu 2019, a później wyrok w październiku 2019, zelektryzowały opinię publiczną. W mijającym roku 2023 tylko grudniu pojawiły się trzy orzeczenia w „polskich” sprawach TSUE, a w całym roku było ich osiem.

Czytaj więcej

Konsumenci

TSUE orzekł na korzyść frankowiczów. Co ten wyrok oznacza dla banków

Konsument nie musi składać przed sądem sformalizowanego oświadczenia, aby skorzystać z uprawnień wywodzonych z prawa Unii przy rozliczeniu umowy kredytu.

Pionierzy

Pierwsze procesy wszczynane począwszy od 2012 roku przez ludzi, którym bank udzielił kredytu „we frankach”, były prowadzone łagodnie mówiąc ze zmiennym szczęściem. Opłaty wynosiły 5 % wartości sprawy, za niepłacenie rat groziła natychmiastowa egzekucja na podstawie bankowego tytułu egzekucyjnego, dopuszczalność ustalenia w sentencji wyroku nieważności umowy była kwestionowana, dochodzenie zwrotu rat zapłaconych w CHF było możliwe tylko po przeliczeniu na PLN, a zamiast kursu bankowego często przyjmowano kurs NBP. Od roku 2015 sytuacja ulegała powolnej poprawie, ale to dopiero w koniec roku 2019 zmieniły się reguły gry.

Przełom

TSUE stwierdził 3 października 2019, że umowa kredytowa, która przewiduje ustalanie wysokości raty na podstawie zmiennego kursu walutowego ustalanego codziennie przez bank jest nieuczciwa i przez to może być nieważna, a sąd nie może wprowadzać do umowy elementów (takich jak kurs NBP), których nie przewidziały ani strony, ani ustawodawca, przy czym konsument może zrezygnować z nieważności, ale sąd nie może go w tym wyręczać.

Odstraszanie

Już na drugi dzień po wyroku pojawiło się w przestrzeni publicznej ostrzeżenie ze strony banków, że upadek umowy „frankowej” będzie oznaczał naliczenie wynagrodzenia za bezumowne korzystanie z kapitału, bo nie ma darmowego kredytu, tak jak nie ma darmowego obiadu. Otóż darmowego obiadu nie ma, bo przedsiębiorstwo, które serwowałoby obiady „drugiej świeżości” byłby od razu zamknięty przez właściwe organy nadzoru. W przypadku instytucji kredytowych sprzedaż wadliwych produktów nie wiąże się z zakończeniem ich działalności, stąd sens „darmowego kredytu”.

Czytaj więcej

Rzecz o prawie

Mariusz Korpalski: Co dziś ma zrobić frankowicz w Getin Banku?

Niewielki błąd formalny może doprowadzić do konieczności zapłaty kwoty kredytu dwa razy.

Drugi raz Trybunał

Przekonaliśmy się o tym w połowie 2023 roku, kiedy TSUE w wyroku zapadłym w sprawie pana Szcześniaka potwierdził to, co prawnicy wiedzieli już od 2019 roku: nie ma bezumownego wynagrodzenia, które zastępuje wynagrodzenie przyznane umową nieważną, bo nieuczciwą. Trybunał nie po raz pierwszy podkreślił, że ochrona konsumenta nie może być położona na ołtarzu stabilności rynku finansowego. Rynek finansowy ma działać uczciwie, za co odpowiadać ma organ nadzoru, podobnie jak odpowiada za stabilność rynku finansowego. Odgrzewany kotlet serwowany wcześniej pod nazwą „too big to fail” nie znalazł tym razem amatorów.

Toksyczne kredyty

Kredyty denominowane, a później też – indeksowane do walut obcych, głównie do CHF, dotknięte były zasadniczo potrójną wadą: (1) klient ponosił ryzyko walutowe, samo w sobie niedopasowane do długotrwałej relacji kredytowej, (2) ryzyko to było pogłębione ustalaniem przez sam bank kursu służącego do przeliczania kwot spłat (a często i wypłat) kredytu, (3) banki informowały nienależycie (lub wcale) o tym ryzyku.

Umowy nie ma

Uwzględniając wadliwość takich umów sądy w pierwszym okresie kredyty „odfrankowiały”, czyli eliminowały mechanizm walutowy z umowy pozostawiając umowę w mocy wg schematu: kwota uruchomiona w PLN, oprocentowana według stawki LIBOR plus marża odsetkowa banku. Od końca 2019 roku sądy oswoiły się z możliwością upadku całej umowy, a w konsekwencji „odfrankowienie” odeszło do przeszłości.

Czytaj więcej

Konsumenci

Dobry czas dla frankowiczów

W mijającym roku w polskich i europejskich sądach zapadło szereg ważnych i korzystnych dla konsumentów wyroków.

Jest dobrze …

Aktualny obraz sporów bankowych, to niskie opłaty sądowe, brak przywilejów bankowych (poza wpisem do BIK nic nie grozi za wstrzymanie spłacania rat), żądać ustalenia w sentencji wyroku, że umowa jest nieważna można, a nawet trzeba, kto płacił raty w CHF, dostaje zwrot w CHF, co przy aktualnym kursie CHF w okolicach 4,60 okazuje się bardzo dobrą lokatą, o uzupełnianiu umowy kursem NBP mało kto pamięta. W efekcie stwierdzeniem nieważności kończy się blisko 100 % spraw.

... czy źle?

Skoro jest tak dobrze, to dlaczego jest tak źle? Po pierwsze, czas trwania sprawy jest długi lub bardzo długi, a w każdym razie nieprzewidywalny (sprawa trwająca dwa lata to ekspres, a dobra połowa spraw, które trafiły do sądów np. w roku 2017 ciągle nie doczekała się rozstrzygnięcia). Po drugie prawie 100 % pewności, to nie 100 %, co w połączeniu z czasem oczekiwania na rozstrzygnięcie oznacza często psychiczne obciążenie nie do zniesienia. Po trzecie, niektóre drugorzędne aspekty tych sporów oceniane bywają przez sądy w sposób trudny do zrozumienia nie tylko dla klienta, ale również dla prawnika. W takich to drugorzędnych kwestiach TSUE miał okazję wypowiadać się w mijającym roku.

Trybunał po raz trzeci

Trybunał przesądził w grudniu, że odsetki za opóźnienie zwrotu rat zapłaconych przez konsumenta powinny być naliczane przez cały czas trwania sporu. Jeżeli proces trwa od 2017 roku mówimy tu o kilkudziesięciu procentach wartości sprawy. Trybunał zajął się w tym samym czasie drugą stroną rozliczeń nieważnej umowy, czyli roszczeniami banku i wskazał, że nie mogą się one przedawniać w sposób uprzywilejowany, a więc trzeba liczyć bieg terminu przedawnienia tak jak wynika to z ogólnych zasad kodeksu cywilnego. Problem (dla banków) w tym, że ogólne zasady przedawnienia były zawsze bardzo rygorystycznie wykładane przez Sąd Najwyższy. Dość wskazać, że przedawnienie miało biec nawet wtedy gdy strona nie mogła wiedzieć, że umowa jest nieważna, a świadczenia umowne podlegają zwrotowi.

Konsumencie, po co ci pozew?

Zarówno problem odsetek (liczonych dla klienta), jak i przedawnienia (roszczeń banku) SN próbował rozwiązać wymagając składania przez konsumenta, który już przecież złożył pozew o stwierdzenie nieważności umowy, żeby potwierdził, że zna skutki tej nieważności. Wymóg takiego oświadczenia oznaczał ustaleniu późnego terminu liczenia i odsetek, i terminu przedawnienia, częstokroć przesuniętego o kilka lat w stosunku do ogólnych reguł kodeksu cywilnego. Oczywiście było to korzystna sytuacja dla banków, które przedłużają procesy, starając się dowieźć jak największy portfel tych kredytów do końca okresu zapadalności. Właśnie te dodatkowe oświadczenia konsumenta Trybunał odrzucił jako konstrukcję sztuczną i kontrproduktywną dla ochrony praw konsumenta.

Dopełnienie obrazu

Trybunał zajął się w tym roku nietypowymi przypadkami, w których ryzyko przegranej jest dużo większe niż w standardowej sprawie frankowej: pracownikiem banku, który oferował te kredyty (i sam taki zaciągnął), a także małżonkiem przedsiębiorcy zaciągającym wraz z nim kredyt (częściowo) gospodarczy. Przypadki te choć rzadkie, mają duże znaczenie dla oceny przez konsumentów ryzyka prawnego, bo ciągle wiele osób obawia się, że taka czy inna okoliczność okaże się w oczach sędziego dyskwalifikująca. Trybunał potwierdził, że zarówno pracownik banku, jak również małżonek przedsiębiorcy są konsumentami podlegającymi pełnej ochronie; w tym drugim przypadku okazało się nawet, że statusem konsumenta cieszy się również przedsiębiorca jako współkredytobiorca z osobą nieprowadzącą działalności gospodarczej.

Koniec epoki

Co dalej? Wydaje się, że z końcem 2023 roku stoimy na końcu pewnej epoki. O ile okres do końca roku 2019 można by określić „heroicznym”, okres 2020-2023 – czasem pracy organicznej, to rozpoczynający się rok 2024 powinien przynieść okres stosowania prawa Unii w zakresie ochrony konsumenta. Skąd ten optymizm?

Po pierwsze, TSUE odpowiedział ostatnio na cały szereg pytań drugorzędnych wprawdzie, ale istotnych dla świadomości konsumentów i orzecznictwa sądów. Mówiąc w skrócie: nie zostało zbyt wiele pola dla kolejnych pytań. Pytania są i będą, ale co do kwestii bardziej trzeciorzędnych, istotnych dla mniejszej ilości spraw. Obecnie należy spodziewać się w polskich sądach raczej recepcji tegorocznego orzecznictwa TSUE niż kolejnych pytań. Recepcja ta może nie będzie natychmiastowa i nie zawsze będzie przebiegać liniowo, ale będzie. Dość wskazać, że po wyroku SN z października, w którym małżonka przedsiębiorcy została jednak potraktowana jako przedsiębiorca, przyszedł wyrok z grudnia, w którym SN stwierdził nieważność kredytowania dużej nieruchomości komercyjnej.

Po drugie, banki już dziś utworzyły rezerwy na około 60-80 % i więcej portfeli tych kredytów, a można spodziewać się dalszego zwiększania tych rezerw. To oznacza, że banki liczą się z wadliwością tych umów. Należy więc oczekiwać, że dotychczasowa strategia procesowa polegająca na zaskarżaniu wszystkiego i zawsze odchodzić będzie do przeszłości, jako nie odstraszająca kolejnych konsumentów, a generująca potężne koszty procesowe i odsetkowe. Wydaje się przy tym, że atrakcyjność ugód oferowanych przez banki spadnie w oczach konsumenta, który z jednej strony będzie mógł liczyć na więcej w sądzie, a z drugiej dowie się od swojego prawnika, że ugoda zawierana, w celu sanowania nieważnej umowy jest na gruncie prawa polskiego niedopuszczalna.

Może ustawę?

Łyżkę dziegciu? Proszę bardzo. W przestrzeni politycznej pojawi się pewnie projekt ustawy rozwiązujący problem kredytów „frankowych” albo przez ustawową konwersję, albo przez wsparcie mechanizmu zawierania ugód przez banki, co przy słabości konstrukcyjnej obecnych ugód jest mocno prawdopodobne. Jednak ustawa, o czym wielokrotnie wspominał Trybunał, musi pozostawić furtkę dla tych konsumentów, którzy chcą dochodzić swoich pełnych praw w sądzie. Dodatkowo, potraktowanie w ustawie ugód frankowych lepiej niż innych ugód sanujących nieważne umowy może wywołać wątpliwości co do zgodności z zasadą równoważności (równości sankcji za naruszenie prawa krajowego i prawa unijnego) i stać się kanwą pytania do TSUE.

Zamiast puenty – cytat

Dlaczego musiało upłynąć kilkanaście lat od pierwszego wyroku stwierdzającego nieuczciwość tych umów? Dlaczego ciągle zdecydowana większość spośród 750 tysięcy umów kredytowych nie została podważona? Wiele wyjaśnia wypowiedź prof. Ewa Łętowska sprzed blisko ośmiu lat. To zresztą po części również odpowiedź na pytanie dlaczego te umowy w ogóle były oferowane.

„Na samym progu transformacji była konieczność przełamania dyskursu prawniczego, ukształtowanego w latach 1945–1988. Transformacja wymagała bowiem zerwania z nastawieniem charakteryzującym myślenie polskich prawników wychowywanych w przekonaniu, że co dobre dla jednostki gospodarki uspołecznionej, automatycznie musi być dobre dla ogółu, a przez to i dla pojedynczej jednostki – konsumenta.

Sędziowie sami wychowani w posłuszeństwie wobec opresji, jakie ich spotykają jako konsumentów, nie potrafią zdobyć się na wysiłek interpretacyjny, sądząc, że przewaga organizacyjna, informacyjna, finansowa wspierająca profesjonalistę jest okolicznością faktyczną, prawnie nierelewantną. Charakterystyczne, że to ciągle ta sama postawa co przed transformacją, tyle że o różnej genezie.