Pomoc prawna pro bono to ekstrawagancja w czasach kryzysu

Na początku zapytam o pieniądze: kto dzisiaj może sobie pozwolić na pomaganie za darmo?

Niestety, obecnie działalność pro bono może jawić się jako ekstrawagancja. Przedsiębiorców prowadzących kancelarie bezpośrednio dotykają kryzys i zmiany wprowadzone przez tzw. Polski Ład. To, jak i kilka innych zjawisk, doprowadziło z kolei do istotnych zmian charakteru i warunków wykonywania tego zawodu i między innymi spowodowało, że na pomaganie z dobrego serca nie wszyscy mogą sobie pozwolić, nawet jeśli tego chcą.

Łatwiej jest pomagać, jeśli zgadzamy się z wartościami naszego klienta?

Od prawie 20 lat praktykuję w zakresie obrony w sprawach karnych. Niejednokrotnie spotkałam się z osobami, które potrzebowały pomocy i ani względy finansowe, ani jej czy jego poglądy nie stawały na drodze do świadczenia owej pomocy prawnej. Dzisiaj sprawy z obszaru spraw pro bono, z którymi się stykam, są zupełnie inne niż przed laty, bo dotyczą przede wszystkim osób, które weszły w istotny, nierzadko polityczny, konflikt z państwem polskim. Myślę tu o środowisku prawników, o aktywistkach i aktywistach społecznych, a przede wszystkim o obywatelach RP, którzy od lat, jako nasz głos sumienia, wychodzą na ulice i sprzeciwiają się łamaniu Konstytucji RP, niszczeniu demokratycznego państwa prawa, a którzy poddawani są represjom między innymi w postaci bezprawnych zatrzymań. W tych wypadkach zarówno ja, jak i inni adwokaci oraz adwokatki udzielimy pomocy, zgodnie z naszym zobowiązaniem do stania na straży ochrony prawa i wolności obywatelskich.

Środowiska aktywistyczne często podnoszą, że w starciu z machiną państwa ich przedstawiciele czują się bezradni.

Każdy w starciu z machiną państwa staje się w zasadzie bezbronny. Niestety, aktywiści doświadczają niechęci, a nawet wrogości ze strony państwa ze względu na swoje poglądy, orientację seksualną, wolność reprodukcyjną. Nawiązuję tutaj choćby do masowych zatrzymań uczestników głośnej, warszawskiej manifestacji LGBT+ sprzed trzech lat. Pomimo lawinowych zatrzymań chyba wszystkie sprawy zostały umorzone. Wiem, że uczestnicy występują o zadośćuczynienia i na drogę sądową, która skończyć może się w Europejskim Trybunale Praw Człowieka w Strasburgu. Na prośbę organizacji pozarządowych angażuję się również w sprawy nietypowe. Jedna z nich dotyczyła osoby, która ujawniła w szkole wyższej proceder molestowania i przemocy; ona sama stała się później obiektem stygmatyzacji. Postępowania wyjaśniające wciąż trwają. W jednym z postępowań reprezentuję działaczkę Strajku Kobiet. Samo jego wytoczenie uważam za próbę wyeliminowania z dyskursu publicznego jej głosu – tego, który zabiera w imieniu kobiet odnośnie do kwestii zakazu aborcji, kolejnych śmierci kobiet w szpitalach i orzeczenia Trybunału Konstytucyjnego sprzed prawie trzech lat.

Sędziowie i prokuratorzy od kilku lat również głośno mówią o tym, że stają się ofiarami systemu.

Środowisko sędziów i prokuratorów w Polsce narażone zostało na niespotykane w demokratycznym państwie ryzyko pozbawienia niezależności i próby podporządkowania władzy wykonawczej. Ci, którzy z różnych powodów narazili się aktualnej władzy, ponoszą tego reperkusje – jesteśmy świadkami odsuwania od obowiązków zawodowych, prób uchylania immunitetów, wszczynania spraw karnych. W takie sprawy jestem zaangażowana.

Nigdy nie towarzyszy pani poczucie, że ta walka ma znaczenie głównie dla waszego środowiska?

Nie. Mam raczej poczucie, że uczestniczymy w czymś istotnym dla całego społeczeństwa. W procesie ochrony i zachowania demokratycznych wartości, jakimi są m.in. utrzymanie niezależnych sądów i prokuratorów. Państwo ma nad nimi obecnie gigantyczną przewagę, której nie waha się wykorzystać, dlatego moim zdaniem oznacza to pomoc świadczoną w istocie całemu społeczeństwu.

Czytaj więcej

Zawody prawnicze

Nagroda za pomaganie obywatelom w sprawach, których inni nie biorą

Dr Katarzyna Gajowniczek-Pruszyńska, wicedziekan Okręgowej Rady Adwokackiej w Warszawie, jest tegoroczną laureatką konkursu Prawnik Pro Bono.

Czym różni się współpraca z sędzią aktywistą, który jeszcze zanim publicznie zabierze głos, już wie, że mogą spotkać go za to konsekwencje, a nastolatkiem, który razem ze znajomymi po raz pierwszy idzie na manifestację, a kilka godzin później zostaje już zatrzymany przez policję?

Staram się współpracę układać jak najlepiej z każdą z osób, które mam zaszczyt reprezentować, a charakter tych spraw narzuca nam potrzebę wspólnej pracy w obopólnym interesie. Najważniejsze są chyba wzajemny szacunek i zaufanie. W przypadku spraw, o które pani pyta, mam niestety poczucie, że uczestniczymy w wydarzeniach o historycznym znaczeniu nie tylko indywidualnie dla klientów, ale też dla przyszłości Polski.

Jednak przyznawane w Polsce zadośćuczynienia i odszkodowania np. za niesłuszne zatrzymania nie wydają się historycznie wysokie.

Orzekanie ich w takiej wysokości nie powoduje niestety zmiany postępowania. Jednocześnie zadośćuczynienia przyznawane są przez ETPCz w Strasburgu – i to zarówno w przypadku aktywistów, jak i sędziów w związku z nielegalnym odsunięciem ich od orzekania, jak w przypadku sędziów Igora Tulei czy Waldemara Żurka. Z informacji medialnych dowiadujemy się jednak, że dla polskich władz nie są to rozstrzygnięcia, z którymi by się liczyły. Jako obrońca staram się również otwierać oczy wszystkim uczestnikom postępowań – sędziom, prokuratorom, aktywistom – na prawdziwą rzeczywistość wymierzania sprawiedliwości w Polsce. Pokazywać, jak łatwo jest postawić komuś zarzut, wyjąć mu z życiorysu kilkanaście godzin, które spędzi po zatrzymaniu na komendzie, a czego skutki zostaną z nim już na zawsze. Mam w tej kwestii ogromne poczucie odpowiedzialności i poczucie, że jako środowisko świadczących pomoc prawną zdajemy ten egzamin; dlatego przyznaną mi nagrodę odbieram jako gest wobec mojego zawodowego środowiska.

Czy optyka sędziów i prokuratorów zmienia się, kiedy sami są reprezentowani przez prawnika?

Są wprawdzie świadomi, jak wygląda cała droga, którą muszą przejść, i jak funkcjonuje wymiar sprawiedliwości w Polsce, ale w takich sytuacjach ich perspektywa rzeczywiście staje się inna.

Jako przykład mogę przytoczyć tutaj sprawę, w której przed Izbą Dyscyplinarną broniliśmy pani sędzi wspólnie z doświadczonym sędzią karnistą. Po posiedzeniu był on dodatkowo rozczarowany nie tylko z powodu tego, że rozstrzygnięcie okazało się dla nas na tym etapie niekorzystne. Był rozgoryczony tym, że sędzia orzekający w żaden sposób nie odniósł się do tego, co mówił on – jako obrońca. Tymczasem dla profesjonalnych pełnomocników i obrońców jest to zjawisko niestety powszechne. Niemniej próba dyscyplinowania sędziów i prokuratorów poprzez m.in. przyjęcie tzw. ustawy kagańcowej, wszystko, co dzieje się wokół zaplanowanej akcji zohydzenia przedstawicieli tych zawodów, w zasadzie umocniła solidarność środowiska prawniczego. Zaczęliśmy coraz więcej dowiadywać się o specyfice i troskach naszych zawodów, a to – uważam – powinno przynieść wymierne korzyści na przyszłość.

Warto dodać, że wśród reprezentowanych przeze mnie osób znajdują się wspaniałe, odważne aktywistki klimatyczne, które przeżyły szok, że tak długo przetrzymane były na komendzie, a teraz czekają na rozpatrzenie zażalenia na stosowanie dolegliwego dozoru. Nie rozumieją, dlaczego procedury trwają tak długo, a postępowanie w ich sprawie nie jest prowadzone w sposób przejrzysty. Dla nich jest to dojmujący proces edukacyjny, brutalna szkoła życia. A my nie możemy im niczego zagwarantować, biorąc pod uwagę choćby coraz większą przewlekłość postępowań.

Mówimy na razie o działaniach państwa, których skutki wydają się jednoznacznie negatywne. Ale z drugiej strony to właśnie ono ma zapewniać obywatelom dostęp do bezpłatnej pomocy prawnej.

Słusznie. Dodam, że pomocy prawnej świadczonej przez profesjonalne podmioty, co oznacza, iż objęte obowiązkowym ubezpieczeniem i rygorem utrzymania tajemnicy zawodowej. Myślę, że gdyby rzeczywiście nie rzucano nam, jako przedsiębiorcom, przysłowiowych kłód pod nogi, nie mielibyśmy wielu powodów do narzekania. Tymczasem pełnomocnicy i obrońcy wyznaczani „z urzędu” świadczą pomoc prawną, za którą orzekane jest wynagrodzenie na podstawie rozporządzenia ministra sprawiedliwości, które to wynagrodzenie jest na bardzo niskim poziomie. Wciąż dominuje stereotypowe myślenie o adwokacie jako osobie, która wiedzie dolce vita i zarabia nieprawdopodobne sumy, w zasadzie niewiele robiąc. W rzeczywistości nasza praca jest psychicznie obciążająca i bardzo odpowiedzialna, a przy tym różnie wynagradzana.

Środowiska adwokackie i radcowskie nie od dziś zwracają uwagę na wysokość stawek za pracę świadczoną w tej formie. Jakie kroki planujecie podjąć, żeby poprawić swoją sytuację?