Katarzyna Batko-Tołuć: Długa polska droga do przejrzystości

Dwanaście lat temu warszawski radny PiS Jarosław Krajewski wygrał z prezydent Warszawy Hanną Gronkiewicz-Waltz sprawę o jawność nazwisk i kwot w trzech umowach-zlecenie dotyczących wynagrodzeń za analizy socjologiczne i zorganizowanie pikniku naukowego. Sprawa rozpoczęła się trzy lata wcześniej. Mamy więc w 2024 r. piętnastą rocznicę wydarzeń będących początkiem zmian, nad którymi kończy obecnie pracę Ministerstwo Finansów.

Początkowo szło szybko. Reakcja warszawskiego Ratusza na wyrok nakazujący ujawnienie nazwisk zleceniobiorców i wypłaconych kwot była natychmiastowa. Władze Warszawy udostępniły w internecie rejestr wszystkich zawieranych przez siebie umów. Ruch ten zainspirował redaktora naczelnego portalu Nowa Wieś w Gminie Kęty z województwa małopolskiego do złożenia wniosku do burmistrza tejże gminy o ujawnienie analogicznego rejestru. Ideę podchwycił wkrótce „Dziennik Polski”, który podobne oczekiwanie wyraził wobec wszystkich gmin i powiatów Małopolski. A potem członek Sieci Obywatelskiej Watchdog Polska Adam Dobrawy zbudował cały ruch internetowy składający się z aktywistów, którzy zachęcali do publikacji rejestrów swoje urzędy gmin i inne instytucje publiczne.

Czytaj więcej:

ZUS

Zaskakujące dane z ZUS. To pierwsza taka sytuacja od kilku lat

Oskładkowanie umów o dzieło to część kamienia milowego z KPO zgłoszonego Komisji Europejskiej przez polski rząd. Tymczasem z danych ZUS wynika, że popularność tej formy zatrudnienia w ostatnim czasie spada.

Pro

Dwa lata po wyroku w Polsce było już kilkaset rejestrów. Stało się jasne, że potrzebna jest jakaś regulacja prawna, gdyż rejestry były zróżnicowane zarówno pod względem zakresu danych, jak i formy udostępnienia. Zupełnie niepotrzebny nakład pracy. Takie rozwiązanie do dziś nie funkcjonuje. Tyle dobrego, że od trzech lat dyskutujemy regulację, która została przyjęta w wyniku politycznego układu pomiędzy Prawem i Sprawiedliwością, a Kukiz' 15 (ustawa o zmianie ustawy – Kodeks karny oraz niektórych innych ustaw z 14 października 2021 r.).

Prace zaczęły się za poprzedniego rządu

W tym czasie powstawały scentralizowane rejestry umów na kwoty poniżej progu zamówień publicznych w wielu innych krajach – Czechach, Słowacji, Ukrainie czy na Węgrzech. W Polsce takie rozwiązanie wzbudziło opór. Bo ustawa źle przygotowana, bo nie wiadomo które umowy mają znaleźć się w rejestrze, bo ogromne obciążenie, bo duża odpowiedzialność, a niewiadome obowiązki.

Tyle dobrego, że nowy rząd nie wpadł na pomysł, by całkowicie zlikwidować koncepcję centralnego rejestru umów. Prace nad reakcją na wyzwania przedstawiane przez potencjalne podmioty zobowiązane trwały od roku – zaczęły się za poprzedniego rządu w Ministerstwie Finansów – i w październiku 2024 r. powinien rozpocząć się rządowy proces legislacyjny dotyczący nowej propozycji, która realizuje ten sam cel.

Nie dowiemy się o najmniejszych umowach

Sieć Obywatelska Watchdog Polska była jedną z organizacji zaproszonych do pracy nad tą nową propozycją na etapie przedlegislacyjnym. Wiele naszych postulatów nie zostało uwzględnionych, ale po pierwsze to nie koniec prac nad ostatecznym kształtem regulacji, po drugie po tylu latach lepiej, żeby jakaś regulacja w ogóle została przyjęta niż całkiem ugrzęzła w sporach.

Rozczarowuje nas wysoki próg kwotowy dla umów umieszczanych w rejestrze. Jest to dziesięć tysięcy złotych netto. To zapewne będzie przedmiotem debaty na kolejnych etapach tworzenia prawa.

Jak obliczyło Ministerstwo Finansów, ponad 80 proc. umów w samym tym urzędzie to umowy poniżej tego progu. Zastanawiam się, jaki to procent w małej gminie. Ministerstwo twierdzi, że przecież znaczenie mają większe kwoty. Tego argumentu zupełnie nie rozumiem. Dlaczego? Skąd to wiadomo?

W tym samym czasie Ministerstwo Kultury i Dziedzictwa Narodowego pracuje nad wdrożeniem Europejskiego Aktu o Wolności Mediów. I tam też jest mowa o rejestrowaniu i publicznym udostępnianiu informacji. Tyle że o zamawianych reklamach politycznych. Więc i tak mniejsze kwoty będą widoczne w rejestrze reklam. Przejrzystość reklamy politycznej to klucz do uczciwej polityki. Nikt się nie zastanawia, jak dużych pieniędzy to dotyczy. Po prostu trzeba i warto przestrzegać zasady przejrzystości.

Oczywiście są racjonalne argumenty za ograniczeniami. Głównie dotyczą ilości pracy i obaw, że nie uda się wdrożyć systemu, jeśli obciążenie będzie zbyt duże. To ważny argument, ale wynika z tego, że nie udało się stworzyć propozycji, która usprawni pracę urzędów. A pewnie byłoby to możliwe. Na dziś po stronie publicznej dominuje poczucie, że to kolejny ciężki obowiązek.