Artur Domosławski o Zygmuncie Baumanie. Wygnaniec. 21 scen z życia

Sceneria: dom profesora Baumana w Leeds. Czas: koniec 2016 roku. Rozmowa z Aleksandrą, jego drugą żoną, końcowe obrachunki z życiem. Innych didaskaliów nie znam.

– Powiedział, że gdyby raz jeszcze miał dokonać wyboru swojej drogi po wojnie, wybór byłby taki sam – relacjonuje w czasie jednego z naszych spotkań Aleksandra.

Zdanie w tej sprawie Bauman miał ugruntowane od dawna. W 2010 roku, gdy odwiedziłem go w Leeds i rozmawialiśmy przy herbacie o sporach wokół mojej książki o Ryszardzie Kapuścińskim, nawiązał do swoich wyborów politycznych po wojnie. Wypowiedział myśl, która miała dokładnie taki sam sens jak słowa skierowane do żony na krótko przed śmiercią: wybór komunizmu był w 1945 roku wyborem najlepszym, komuniści mieli najlepszy program dla Polski.Zapamiętałem, że akcentował „najlepszy program dla Polski". W jego wyborze, jak zrozumiałem, realizm polityczny (Polska znaj­duje się w radzieckiej strefie wpływów, więc nie ma innego wyjścia) nie odgrywał istotnej roli, może wręcz nie odgrywał żadnej.

Spodobała mi się szczerość tego wyznania przede wszystkim dla­tego, że wielu z pokolenia Baumana odżegnywało się po latach od fascynacji ideami komunizmu, pomniejszało własne zaangażowanie, uzasadniało swój akces do systemu i życia publicznego oraz robienie kariery realizmem politycznym właśnie, brakiem szansy na inną Pol­skę po 1945 roku. Jak gdyby mówili: nie chcieliśmy komunizmu, ale poparliśmy nową władzę, nie było innego wyjścia, ktoś musiał Polskę odbudować i zbudować na nowo.

Istotnie, realizm polityczny motywował niektórych uczestników życia publicznego w PRL-u, lecz wielu robiących kariery, zwłaszcza na początku tamtej epoki, popierało nową władzę z przekonaniem i entuzjazmem, często neofickim. Bauman był jednym z nielicznych, którzy po transformacji ustrojowej w 1989 roku mówili o tym otwarcie. Na dodatek potrafił wyznać, że gdyby miał dokonać wy­boru raz jeszcze, mądrzejszy o późniejsze doświadczenia, postąpiłby tak samo.

W 2013 roku ukazał się rozrachunkowy wywiad z Baumanem w „Gazecie Wyborczej": jeden z nielicznych, jakich udzielił na temat swoich wyborów politycznych w czasach Polski Ludowej. Redakcja opatrzyła go tytułem „Dałem się uwieść". Z powodu tego tytułu Zyg­munt – jak opowiada Aleksandra – złościł się i popadał w przygnę­bienie, zarzekając się, że niczego takiego autorowi wywiadu, Toma­szowi Kwaśniewskiemu, nie powiedział.

„Ja nie dałem się uwieść! To była moja świadoma decyzja, mój wybór!" – takie słowa to zasmuconego, to poirytowanego męża pa­mięta Aleksandra.

Tymczasem w wywiadzie zapisano tak:

Kwaśniewski: Nadal się pan wstydzi [chodzi o udział w budowaniu komunizmu – A.D.]?

Bauman: Nie ulega kwestii, że dałem się uwieść. Że byłem naiw­ny. Że wielu rzeczy nie rozumiałem. To prawda. Natomiast nie mam sobie za złe, że popełniałem jakieś rzeczy niecne, bo ich jako żywo nie popełniałem. Choć w jakimś sensie przez to, że się nie buntowałem, pomagałem w tych rzeczach pośrednio. I to mam sobie za złe.

Kwaśniewski twierdzi, że żadnych niewypowiedzianych słów Baumanowi nie dopisał. – Dopisać Baumanowi myśl nie-Baumana? Któż by śmiał? – mówi dziennikarz.

Bauman sam nie był chyba pewny, czy zdanie, na które się potem złościł, padło w rozmowie czy nie. Sprostowania nie napisał. Z Aleksandrą dochodzimy zgodnie do następującego wniosku: możliwe, że takie zdanie z jego ust padło; ileż zdań każdy z nas wypowiada, a po­tem się sam ze sobą nie zgadza? Humor popsuło Baumanowi najbar­dziej to, że z owego zdania redakcja zrobiła tytuł; tytuł zaś często determinuje odbiór całego tekstu.

Według Baumana zdanie to było wybitnie niefortunne. „Dałem się uwieść" zabrzmiało tak, jakby wypierał się swojego wyboru, siebie samego. Jakby uciekał od odpowiedzialności. A przecież nie chciał tego robić. Pragnął jedynie wytłumaczyć, dlaczego został ko­munistą. I dlaczego wielu ludzi jego pokolenia przyjmowało nowy ustrój i nową wiarę z entuzjazmem.

Teraz, po rozmowie z Kwaśniewskim, nabieram wątpliwości, czy Bauman rzeczywiście pragnął cokolwiek tłumaczyć, przynajmniej publicznie. Przez długi czas nie chciał opublikowania wywiadu, który został przeprowadzony w jego domu w Leeds w 2010 roku, a na ła­mach „Gazety Wyborczej" ukazał się dopiero trzy lata później. Gdy Kwaśniewski przesłał mu spisany tekst rozmowy, Bauman odmówił autoryzacji i zgody na publikację. Dziennikarz odniósł wrażenie, że Bauman czuł niepokój przed mówieniem o swojej przeszłości. Tego niepokoju nie rozumiał.

– Najpierw nie chciał tej rozmowy, potem się zgodził, a po jej przeprowadzeniu mnie znielubił – wspomina Kwaśniewski.

– Jak się objawiało to znielubienie? – dopytuję.

– Stał się chłodny.

W pewnym momencie Kwaśniewski zaproponował Baumano­wi, że napisze o nim książkę biograficzną, jeszcze za jego życia. Plan pracy miałby wyglądać tak: Bauman zasugeruje Kwaśniew­skiemu rozmówców pamiętających rozmaite okresy w swoim ży­ciu, a po przeprowadzeniu rozmów Kwaśniewski będzie u niego weryfikował zdobyte informacje. Kwaśniewski liczył, że mimo takiego niewygodnego dla biografa układu zdoła zachować nieza­leżność spojrzenia, by nie powstała hagiografia omijająca słabości i pomyłki bohatera, pozbawiona ocen ambiwalentnych, czasem krytycznych. Bauman z kolei zachowałby względną kontrolę i na pewno znaczny wpływ na tę opowieść o sobie. Trudny kompromis autora z bohaterem.

– Nawet nie odpowiedział na moją propozycję – opowiada Kwaśniewski.

Dziennikarz zapamiętał również wrażenie z kilku spotkań, że Bauman łaknie uznania, lecz go nie dostaje – przynajmniej nie takie, na jakie liczy, i na pewno nie w Polsce.

Czy uważał, że mówienie o przeszłości może mu zaszkodzić u polskiej publiczności? Na pewno przeszłe zaangażowanie politycz­ne nie pomagało w zdobyciu szerszego uznania w Polsce. Czy liczył na przyznawaną przez „Gazetę Wyborczą" nagrodę Człowieka Roku? W każdym razie nie doczekał się jej.

– Dzwonią, proszą o teksty, wywiady i nic z tego nie mam – takie zdanie wypowiedziane przez Baumana zapamiętał Kwaśniewski.

Na opublikowanie wywiadu o swoim akcesie do komunizmu – ku zaskoczeniu dziennikarza – Bauman zgodził się trzy lata po jego przeprowadzeniu. Sekwencja zdarzeń wydaje się oczywista: stało się to tuż po bolesnym zdarzeniu we Wrocławiu, kiedy nacjonaliści zakłócili jego wykład i obrzucili obelgami. Do publikacji przekonał Baumana ktoś z redakcji „Gazety Wyborczej". Wersja, która ukazała się na łamach, została – jak mówi Kwaśniewski – okrojona, choć nie pamięta on, czy wykreślono coś naprawdę istotnego. Nie jest też w stanie tego spraw­dzić, gdyż pierwszej wersji wywiadu nie zarchiwizował i przepadła.

Sam wywiad Kwaśniewski wspomina z rozczarowaniem. Mówi, że był zły na Baumana. Dlaczego? Bo wielki intelektualista nie umiał przeprowadzić rozrachunku z własną przeszłością, z samym sobą, choć jego pozycja była całkowicie niezagrożona, cieszył się na świe­cie wielkim uznaniem.

– Czego właściwie oczekiwałeś od Baumana? – chcę wiedzieć.

– Że powie: byłem głupi, nie odczytałem tego, że robią mnie w konia. Jak gdyby ta rysa miała odebrać mu splendor.

Sugeruję, że wywiad jest doskonały, najlepszy, jaki ktokolwiek zrobił z Baumanem na ten temat. Po raz pierwszy bowiem, mówiąc o swoim zaangażowaniu w komunizm, Bauman nie chowa się za teo­rią ani za cytatami z myślicieli; mówi swoim głosem. W moim od­czuciu niezwykle szczerze.

Komuniści mają najlepszy

Zauważam też, że Bauman nie mógł powiedzieć „byłem głupi", ponieważ do końca życia uważał wybór komunizmu po 1945 roku za najlepszy w tamtych okolicznościach. A krótko przed śmiercią wy­znał, że gdyby miał dokonać wyboru ponownie, wybrałby tak samo.

Kwaśniewski nie jest przekonany do moich uwag.

– To nielogiczne – mówi. – Był szczylem, wylądował w czasie wojny w ZSRR, tam chodził do szkoły, coś mu do głowy wkładano, potem to samo robiono w wojsku. Jego życie potoczyło się tak, jak się potoczyło, nie inaczej. Nie było okna, z którego mógłby wysko­czyć, więc to nie do końca jego wybór. Sam mówił w wywiadzie, że innego życia mieć nie mógł. I to prawda. Dopiero po latach zgro­madził dane, by trafnie ocenić sytuację i dokonywać prawdziwych wyborów. Zdanie „postąpiłbym jeszcze raz tak samo" – kupuję – mówi dalej Kwaśniewski – jeśli wyobrażam sobie tamtego dziewiętnasto­latka w 1945 roku, sytuację, w jakiej się znalazł, stan jego wiedzy. Ale już ocena w rodzaju „z dzisiejszej perspektywy twierdzę, że do­brze zrobiłem" budzi moje wątpliwości.

Nie jestem pewien, czy Bauman miał na myśli tylko to pierwsze czy również drugie.

Następnym pokoleniom, zamieszanym w opór przeciwko ustrojowi Polski Ludowej, trudno dziś zrozumieć, że po 1945 roku komunizm był drogą uprawnioną tak samo jak inne drogi polityczne – a może nawet uprawnioną bardziej niż inne. Uwagę na tę okoliczność zwraca mi Krzysztof Pomian, filozof i historyk idei, kolega Baumana z Uni­wersytetu Warszawskiego.