Żadan, Forró, Duda, Czech, Rafiejenko. Pisarze o piekle Donbasu

Pewnych metafor tłumaczyć nie trzeba. Choćby taki opis miejsca, gdzie żyje bohater: „Pasza lubił ten dom, mieszkał tutaj całe życie, miał zamiar mieszkać dalej. (…) dzielili ten dom razem z jakimś kolejarzem. Pół budynku należało do niego, pół – do zgodnej rodziny: taty, mamy, Paszy i siostry. Jakieś piętnaście lat temu, kiedy jeszcze wszyscy mieszkali razem, kolejarz podpalił swoją połówkę. Zdążyli zgasić. Ale odbudowywać kolejarz już nie chciał – poszedł na stację, wsiadł do pociągu w kierunku wschodnim i na zawsze znikł z ich życia. Spaloną połówkę domu po prostu rozebrali, ścianę pobielili i mieszkali dalej”.

„Internat” Serhija Żadana, rocznik 1974, był jednym z pierwszych dzieł, które druzgocące obrazy z 2014 r., znane nam z telewizji i prasowych opisów, przenosiło na język literatury. Ukraiński muzyk, poeta i prozaik, w Polsce był znany już wcześniej. Przyjmowany entuzjastycznie przez czytelników, ma u nas wielu przyjaciół wśród tłumaczy i pisarzy. Także dlatego jego powieść przetłumaczona w lutym 2019 r. przez Michała Petryka – pięć lat po tym, gdy na Krymie ściągnięto z budynków państwowych flagi ukraińskie i zawieszono rosyjskie, i na trzy lata przed wyprawą rosyjskich czołgów na Kijów – wywołała tak pozytywne reakcje nad Wisłą.

Bohaterem powieści jest Pasza, Paweł Iwanowycz, nauczyciel w średnim wieku z nienazwanej miejscowości na ukraińskich rubieżach. W prologu niechętnie decyduje się pojechać po swojego siostrzeńca do sąsiedniego miasta, gdzie chłopak mieszka w tytułowym internacie. A że miasto położone jest niemal na linii frontu (Debalcewe?), będzie to wyprawa iście infernalna. Trzydniowa droga przez piekło – zresztą sam wydawca (Czarne) oraz wielu krytyków podpowiadają, że tę książkę można czytać jako donbaską wariację na temat „Drogi” Cormaca McCarthy’ego, głośnej powieści symbolicznej z elementami horroru z 2006 r. o podróży ojca z synem przez postapokaliptyczną Amerykę. Bo faktycznie symbolizmu u Żadana nie brakuje.

Był już fragment o domu, to jeszcze dodajmy cytat o relacjach Paszy z kochanką i jego nieudanym małżeństwie: „Dwa lata temu, po długich miesiącach znajomości i rozmów, po przerwach w kontaktach i dziwnych przypływach wzajemnej czułości, Pasza zaproponował jej małżeństwo. (…) Wychodzić za niego za mąż Maryna nie chciała, a wygonić jej Pasza jakoś się nie odważył – przecież sam zaprosił, jak teraz wyganiać. No i spali w jednym łóżku. Najgorsze, że Pasza nie mógł już nic przed nią ukryć, ona patrzyła na niego z bliska, wszystko dobrze widziała (...) Widziała, jak traktuje starego, jak nie może się z nim umówić co do najprostszych rzeczy. Widziała, jak boi się siostry”.

Czytaj więcej

Plus Minus

Upajający brak wiedzy

„Tefil” Rafała Wojasińskiego to proza bez kompromisów. Na naszych oczach bełkot i onomatopeje zmieniają się w literaturę.

Tu się nie żyje, tylko wegetuje

Pomimo tych dość czytelnych skojarzeń o geopolitycznym położeniu i historii współczesnej Ukrainy jest „Internat” dziełem donioślejszym niż tylko wystylizowaną przypowieścią. Wrażenie robi poetycki język Serhija Żadana, wrażliwość na detal i uderzająca zmysłowość, chwilami iście barokowa: „Buty są ciężkie jak trupy. I zapach też mają trupi. Pasza wyciąga z plecaka kanapki”; „Styczniowy poranek jest długi i nieruchomy jak kolejka w szpitalu”.

A kiedy Pasza jedzie z kierowcą zniszczoną szosą dojazdową, to można ten Żadanowski opis pomylić z reporterskim wspomnieniem trasy, jaką wykonał pomiędzy Donieckiem a Ługańskiem w 2018 r. słowacki dziennikarz Tomáš Forró i opisał później w reportażu „Apartament w hotelu Wojna” (wyd. Czarne, przekład Andrzeja Jagodzińskiego z 2021 r.). „Przejeżdżamy obok rozpadających się osiedli, zrujnowanych i gnijących budynków szkół i szpitali oraz pustych, rdzewiejących fabryk pozbawionych okien. (…) Przez pierwsze dwie godziny jazdy zamieniam z kierowcą zaledwie kilka słów. Kiedy go pytam, jak im się tu żyje, milcząc, wskazuje krajobraz za oknem. Tu się nie żyje, tylko wegetuje” – pisze Forró.

Reporter z Bratysławy przemierzał tę drogę już po porozumieniach mińskich, choć wielokrotnie łamanych, to jednak na papierze wprowadzających zawieszenie broni. Z kolei Żadan dorastał w Ługańsku, pisał zresztą o tym złowieszczym mieście już wcześniej w powieści „Woroszyłowgrad” (nazwa Ługańska z czasów sowieckich). Stąd właśnie, a nie z czystej wyobraźni, te plastyczne opisy styczniowego krajobrazu Donbasu, podszyte conradowską grozą wyprawy do jądra ciemności.

Dziś tego twórcę i ukraińskiego patriotę można śledzić w mediach społecznościowych. Pokazuje w nich dzień po dniu determinację mieszkańców bombardowanego Charkowa, do którego Serhij Żadan wyjechał na studia i który stał się jego domem.

Reportaż jako baza

Zatrzymajmy się na moment przy wspomnianym reportażu. „Apartament w hotelu Wojna” to bezcenne źródło wiedzy oraz zapis obserwacji poczynionych podczas licznych wypraw autora do śmieszno-strasznych samozwańczych republik. 43-letni dziś dziennikarz ze Słowacji od lat zajmuje się konfliktami zbrojnymi i jeździ do regionów pogrążonych w kryzysie. Od 2014 r. uważnie portretuje donbaską rzeczywistość, dając czytelnikom wejrzenie w historyczne, społeczne i kulturowe czynniki, które ukształtowały odrębną tożsamość tego regionu i jego mieszkańców. Krok po kroku widzimy, jak początkowo drobna iskra zamieniła się w płomień i wywołała pożar. Spotęgowany uprzednim rozlewaniem benzyny przez „zielone ludziki” zza rosyjskiej granicy.

Tomáš Forró rozmawia ze wszystkimi – pyszałkowatymi watażkami, ludźmi z ukraińskich służb bezpieczeństwa, mieszkańcami Doniecka oraz żołnierzami z pierwszej ofensywy, którzy w chaosie dywersji i dezinformacji borykali się z brakiem broni, zaopatrzenia i kulejącą komunikacją w samej armii.

W zasadzie reportaż Słowaka można traktować jako bazę, punkt wyjścia do kolejnych donbaskich lektur. Bo poza dogłębnym zaprezentowaniem łańcucha zdarzeń, przyczyn i konsekwencji wydarzeń z 2014 r., dokumentalna praca Forró tylko potwierdza, jak wiele prawdy znajdziemy w ukraińskiej literaturze pięknej poświęconej tej wojnie.

Czytaj więcej

Plus Minus

Gabriel Krauze: Jak zły chłopiec został literacką gwiazdą

Wie, że zdegeneruje się kompletnie lub pójdzie do więzienia albo w najgorszym wypadku zginie podziurawiony kulami lub rozpruty nożem. Ucieczką są studia, rodzina – i pisanie.

Superbohaterka z Doniecka

Było ostatnio jeszcze kilka innych książek o wydarzeniach w Ukrainie, które możemy czytać w polskim przekładzie. Najnowsza z nich to „Córeczka” Tamary Dudy (przekład Marcina Gaczkowskiego, wydawnictwo Kolegium Europy Wschodniej). Powieść brawurowa, rozpięta pomiędzy dziewczęcą historią inicjacyjną, fabułą sensacyjno-szpiegowską i wreszcie opowieścią superbohaterską rodem z komiksu albo kina.

Tytułowa córeczka to młoda dziewczyna, która rzuca pracę w supermarkecie, by oddać się pasji malowania witraży. Jest do tego stopnia utalentowana, że do Doniecka, gdzie mieszka, zjeżdżają z całej Ukrainy ludzie zamawiać u niej szklane obrazy. Do czasu, bo nagle miasto staje się istnym Gotham, w którym władzę przejmuje mafia i patologia, a niepozorna artystka zamienia się w „małą doboszkę” z powieści Johna le Carrégo, która prowadzi de facto samodzielny oddział dywersyjno-partyzancki. Dostarcza zaopatrzenie i żywność wycieńczonej armii ukraińskiej. Walczy z „separami” zwanymi też „Alkoobroną”, a to dlatego, że oddziały samozwańczych milicji formowały się w Donbasie w dużej mierze z degeneratów – przestępców, uliczników, narkomanów i alkoholików.

Bohaterka Tamary Dudy tak mówi sama o sobie: „Miałam doskonałe warunki do prowadzenia wojny podjazdowej. Filigranowa i niepozorna, za to zwinna i wytrwała, znałam te ulice z podwórka, mogłam niepostrzeżenie wyjechać z miasta setką różnych dróg i cichcem wrócić. Nie miałam męża ani dzieci. To, co wcześniej zdawało mi się życiową porażką, teraz okazało się atutem”.

„Córeczka” była debiutem literackim urodzonej w 1976 r. Dudy. Jest w tej powieści – tak jak w najlepszych otwarciach pisarskich karier – niesamowita energia i głód opowiadania historii. Narracja jest dynamiczna, ale też niejednorodna. Tonacje i głos prowadzący czytelnika wciąż się zmieniają. Raz płynie spokojnym korytem powieści formacyjnej, klasycznej bildungsroman, by za chwilę przyspieszyć i transformować w konwencję szpiegowską. Niekiedy narrator uderza w najwyższe literackie tony i wprost zwraca się do czytelnika, trawestując słowa ukraińskiego wieszcza narodowego Tarasa Szewczenki: „Niechaj dobry Bóg oszczędzi wam życia w czasie wielkich wstrząsów dziejowych. Zarazem niech każdy z was wie, czym jest znalezienie oparcia w godzinie największej rozpaczy. Chwycić się powietrza, oprzeć o ziemię. Poczuć, jak we krwi unosi się coś głębokiego, pradawnego, umieszczonego i zakodowanego na poziomie instynktu. Jakie to uczucie – podejść i splunąć w piekło, z poczuciem pewności, że nic złego cię nie spotka? Są z tobą twoi przodkowie, korzenie, a także nienarodzone pokolenia”.

Jeżeli ktoś miałby przeczytać tylko jedną powieść o wojnie w Donbasie, to niech wybierze właśnie „Córeczkę”. Ma w sobie literatura Tamary Dudy niesamowitą urodę i odwagę, by opisywać świat okrutny oraz ponury z wielkim zapałem i humorem. Znajdziemy tam również topografię i kalendarium początkowych prowokacji i późniejszej wojny – pierwsze demonstracje, pierwsze represje i pierwsze ofiary. To zaskakujące tym bardziej, że Duda w opisywanym Doniecku była tylko raz i to przed portretowanymi zdarzeniami. Swoją narrację zbudowała na opowieściach ludzi, których spotkała jako wolontariuszka, służąc od 2014 do 2016 r. na terenach objętych walkami.

Wspomnienia ochotnika

Być może, nawet o tym nie wiedząc, Tamara Duda spotkała wówczas Artema Czecha (rocznik 1985), który w 2017 r. w Ukrainie, a w 2019 r. w Polsce – w przekładzie Marka S. Zadury – wydał książkę „Punkt zerowy”, napisaną na podstawie swoich żołnierskich wspomnień z lat 2015–2016, kiedy to walczył jako ochotnik w Siłach Zbrojnych Ukrainy. Ta książka to w zasadzie nawet nie powieść, prędzej tom autobiograficznych opowiadań, a czasem bywa wręcz nazywana zbiorem esejów.

„– Marsz do namiotu! Pisać książkę! To rozkaz! Nagle okazało się, że tyle osób czeka na książkę, którą mam napisać. I towarzysze broni, i ktoś z dowództwa, i ci, którzy znaleźli się w wojsku w tym samym miejscu i czasie. Ich oczekiwania versus moja odpowiedzialność. Lęk, żeby ich nie rozczarować. Obawa przed niespełnieniem oczekiwań, przepuszczeniem czegoś, niewspomnieniem o kimś. Że gdzieś nie docisnę, gdzieś przegnę” – czytamy w „Punkcie zerowym” (wydawnictwo Warsztaty Kultury z Lublina).

Artem Czech pisze o codziennych trudach w profesjonalizującej się dopiero armii i o zderzeniu kijowskiego inteligenta z brudną, koszarową rzeczywistością. Robi notatki na telefonie, rejestrując swe spostrzeżenia i skojarzenia, choćby gdy porównuje wojnę w Donbasie z „Grą o tron”, z historią, kiedy zjednoczona armia broniła Muru: „Ta obecna wojna nie ma końca. To Mur. Strażnicza wieża. Dalej – zimno i zdziczenie. (…) nasze zadanie to utrzymać mur”.

Znajdziemy tu cały repertuar blasków i cieni żołnierskiej egzystencji: życie towarzyskie w latrynach, nudne gadki oficerów propagandy, przeistaczanie się kotów w stare wojsko i problemy z wypróżnianiem na świeżym powietrzu przy minus 16 stopniach. No i oczywiście alkohol, o którym marzy na zapleczu frontu każdy szwej. Nowością może być to, że oficerowie proszą młodych, by nie krytykowali armii za każdą bzdurę na Instagramie. I znamienne, że w tej książce o żołnierskim życiu najmniej tak naprawdę jest o wojowaniu.

Czytaj więcej

Plus Minus

„Piramidy dni”: Bałtycka nostalgia

Rodzina, ojcostwo i macierzyństwo – to główne tematy, do których powraca Daina Opolskaitė w swoim chwilami znakomitym zbiorze opowiadań „Piramidy dni”.

Piekielne miasto Z 

Jest jeszcze jedna książka, bodaj najbardziej literacko wyrafinowana, a której polski przekład ukazał się w 2020 r. „Najdłuższe czasy” Wołodymyra Rafiejenki. Literata z Doniecka, który przez większość życia pisał po rosyjsku i dopiero od kilku lat uczy się ukraińskiego, a także pisze w tym wybranym przez siebie nowym języku ojczystym. W Doniecku Rafiejenko studiował filologię rosyjską i kulturoznawstwo. Dziś ma 53 lata, a w dorobku siedem powieści i dwa tomy wierszy.

Jego książka przetłumaczona przez Marcina Gaczkowskiego w duecie z Anną Ursulenką nosi podtytuł „Ballada miejska” i – jak przekonuje tłumacz pisarza – najbliższa mu jest rosyjska tradycja literacka, m.in. dzieła Michaiła Bułhakowa, Andrieja Płatonowa czy Wieniedikta Jerofiejewa, a z polskich pisarzy najbliżej mu do Brunona Schulza.

W 2014 r. wyjechał z Donbasu i przeprowadził się pod Kijów. Rosyjska inwazja na Ukrainę zastała go na przedmieściach stolicy, niedaleko Borodzianki i okrytej okrutną sławą Buczy. Zdążył jednak w porę wyjechać z rodziną do Tarnopola.

W „Najdłuższych dniach” już od pierwszych stron widzimy groteskowy kostium, jaki przybiera Rafiejenko. Czytamy o „mieście Z”, choć przecież wiemy, że chodzi o jego rodzinny Donieck, miasto upadłe, w którym dzieją się rzeczy niczym w Moskwie z „Mistrza i Małgorzaty”. Obok tak przejrzystych zdań, jak „do miasta wkroczyły kolumny uzbrojonych po zęby bojówkarzy. Większość z nich widziała Z po raz pierwszy w życiu. Twierdzili, że są obrońcami miasta, chociaż wszystko wokół niezbicie świadczyło o okupacji. I de facto niczym innym nie było”, znajdziemy też takie: „Ledwie rozchyliły się drzwi pojazdu, ze środka wyskoczyły cztery stonki, każda dwa i pół razy większa od psa Baskerville’ów. Wystawiwszy do przodu muskularne śródtułowia, wymachując kindżałami bocznych obusiecznych nóg niczym szablami, owady mniej niż w pięć minut posiekały z piętnastu Bogu ducha winnych obywateli Z. Krew wymieszała się z jaglanką, kaszą gryczaną, ryżem i solą kamienną”. Bajka, groteska, chora parodia?

Do takiej formy Rafiejenko doszedł nie od razu. Jak opowiadał na spotkaniu w Gdańsku jesienią 2021 r., zaczął tę książkę pisać jako zbiór realistycznych opowiadań, poświęconych okrucieństwom w sterroryzowanym Donbasie. Jednak niezadowolony z efektu wciąż dokonywał przeróbek i poszukiwał własnego, autorskiego języka. W ten sposób doszedł do czegoś na kształt okrutnej bajki czy może właśnie zdefiniowanej w podtytule „Najdłuższych czasów” ballady. A źródłem tych przerażających opowiastek są mafijne – dosłownie – stosunki społeczne w zdominowanej przez degeneratów „republice ludowej”. „Mieszkańcy po prostu znikali. Zakopywano ich na porzuconych cmentarzach. Strzelano z bliska na alejach zalanych niewieczornym światłem. Zatapiano w betonie, wrzucano do stawów, wieszano na gałęziach w starych radzieckich zadrzewieniach wśród pól. Zasysał ich czarny orkan szalejący nad miastem. I porywał w magiczną dal, o której Tomasz miał bardzo mgliste pojęcie. W miasto wkraczało inferno”.

Foto: VOLODYMYR D-K - WIKIPEDIA - CC BY-SA 4.0

„Córeczka”, Tamara Duda, przeł. Marcin Gaczkowski, wyd. KEW, 2022

Foto: ARCHIWUM AUTORA

„Apartament w hotelu Wojna”, Tomáš Forró, przeł. Andrzej S. Jagodziński, wyd. Czarne, 2021