Duma kontra lęk, czyli Kreml

Kompletna bzdura". Tak odpowiedział rzecznik prasowy Putina, Dmitri Pieskow, na chodzące za wszystkimi pytanie: „Czy Putin boi się Aleksieja Nawalnego?".

Dziewiętnastego stycznia 2021 roku, dwa dni po powrocie Nawalnego do Rosji. Jego samolot musiał zmienić kurs, sympatyków zaatakowały siły porządkowe, współpracowników zatrzymano, a jego samego aresztowano, gdy tylko postawił nogę na rosyjskiej ziemi. Wobec tego wszystkiego pytanie dziennikarza wydaje się zasadne, ale Pieskow nie chciał o niczym słyszeć. Kreml nie przejmował się również – oświadczył – zapowiadanymi na najbliższe dni demonstracjami poparcia dla Nawalnego.

Ale każdy, kto tamtej soboty i tydzień później znalazł się na ulicach Moskwy, nie mógł opędzić się od odmiennego wrażenia. Wszędzie policja. Do miasta wjeżdżały kolejne furgonetki, w centrum wyrosły metalowe barierki, na ulicach stanęły tysiące funkcjonariuszy. Zamknięto stacje metra w centrum, policjanci w cywilu chodzili po kawiarniach i „zachęcali" właścicieli do wyłączania sieci Wi-Fi. Wyglądało to tak, jak gdyby chcieli powstrzymać rewolucję.

Dwudziestego trzeciego stycznia na nielegalnych zgromadzeniach w całym kraju zjawiło się sto sześćdziesiąt tysięcy ludzi, 31 stycznia było ich około sześćdziesięciu sześciu tysięcy. Nie doszło do rewolucji, ale policja i tak bardzo się starała. Do połowy lutego OVD-Info odnotowało ponad jedenaście tysięcy zatrzymań, sto czterdzieści pobić nieuzbrojonych uczestników przez policję i dziewięćdziesiąt spraw karnych założonych demonstrantom.

Te liczby nie miały precedensów w Rosji czasów Putina. Więc czy prezydent jednak obawiał się Nawalnego?

Jedno jest pewne: Kreml traktuje Nawalnego bardzo poważnie. Jak dziennikarze dowiadują się ze źródeł w rosyjskich służbach bezpieczeństwa, FSB bada przyczyny poparcia dla Nawalnego i monitoruje liczby uczestników protestów. Pieskow przyznał też, że Putin otrzymuje regularne informacje na temat Nawalnego, a sam rosyjski prezydent ujawnił, że w sierpniu 2020 roku osobiście udzielił zezwolenia na wywiezienie Nawalnego na leczenie za granicę.

Być może nigdy nie dowiemy się, czy Putin faktycznie boi się Nawalnego. Ale chyba bardziej do rzeczy jest pytanie, czy i jak Kreml reagował na działania człowieka, który podobno pozbawiony jest znaczenia.

Jak na razie pokazaliśmy reakcję Nawalnego na Kreml i ewolucję polityki za Putina. Zarówno walka Nawalnego z korupcją, jak i zachęty do protestu były wyraźnymi reakcjami na ograniczone możliwości uprawiania „normalnej" polityki, konkurowania o władzę w wolnych i uczciwych wyborach. Nawalny starał się jakoś funkcjonować w coraz bardziej niesprzyjającej sytuacji.

Ale Nawalny nie ścierał się ze statyczną siłą polityczną – Kreml nie był niewzruszonym monolitem. Wpływ zachodzi też w drugą stronę: od Nawalnego i jego ruchu na Kreml.

W efekcie Kreml stał się bardziej jawnie autorytarny. Od końca prezydentury Miedwiediewa i masowych protestów z lat 2011–2012 system Putina zaostrzył represje, które stały się widoczniejsze, aby odstręczyć ludzi od protestowania. Ograniczony dostęp do informacji o urzędnikach komplikuje dochodzenia FBK. Nie zakazując opozycji całkowicie, jeszcze mocniej ograniczono dostępność wyborów, nawet na najniższych, najmniej istotnych szczeblach. I dyskredytowano przeciwników jako zdrajców.

Ale wraz z narastaniem represji Kreml nawiązał też emocjonalny kontakt z pewnymi grupami i porozumiał się z wybranymi częściami społeczeństwa obywatelskiego. Innymi słowy, starał się zyskać autentyczne poparcie – i nie bez powodzenia.

Wszystkie te zmiany Kremla są reakcjami na wyzwania, przed jakimi stawał Putin w trakcie swoich rządów. Zajmowaliśmy się wieloma spośród nich z punktu widzenia Nawalnego: jak zyskać poparcie ludzi, jak walczyć z korupcją, jak organizować protest, jak startować w wyborach. Teraz pora spojrzeć na to, jak władze przystosowują się do tych wyzwań, ze szczególnym uwzględnieniem pięciu wymiarów: poparcia Putina, swobody informacji, społeczeństwa obywatelskiego, protestu i wyborów.

Czytaj więcej

Plus Minus

Latynoski Wałęsa wraca zza krat

Powracający z więzienia do brazylijskiej polityki były prezydent Luiz Lula da Silva prowadzi w sondażach i może zabrać drugą kadencję Jairowi Bolsonaro. Coraz więcej osób zastanawia się, czy obecna głowa państwa, która otoczyła się wojskowymi, tak po prostu uzna swoją ewentualną porażkę.

Z oczu obecnych bije radość

Nawalny stał się główną przeciwwagą polityczną w kraju, drugim najważniejszym politykiem, chociaż Pieskow nigdy w życiu by tego nie przyznał. Reakcje Kremla mają więc wiele wspólnego z Nawalnym.

Ale Nawalny nie pojawił się w próżni, a Kreml nie reaguje tylko na niego. Jak pokazujemy w związku z każdym z pięciu wymiarów, rosyjska polityka nie kończy się na Nawalnym. Jest on elementem szerszego ruchu obywateli i organizacji – w Moskwie i na prowincji. Widać to na pięciu przykładach: Nawalny jest w nich czasem obecny, a kiedy indziej – mniej. Ale we wszystkich uderza zaskakująca dynamika, która cechuje pozornie stabilne rządy Putina.

Zajmiemy się teraz staraniami Kremla o społeczne poparcie i dążeniem do kontroli, zarówno Nawalnego, jak i ludzi stojących za nim.

Władimir Putin wkracza do Sali Gieorgijewskiej Kremla. Ściany tej największej sali Wielkiego Pałacu, zbudowanego dla carskiej rodziny w dziewiętnastym stuleciu, zdobią sceny wojskowych tryumfów Imperium Rosyjskiego. Stając na podium, Putin patrzy na słuchaczy ze spokojnym, pewnym siebie, pełnym determinacji wyrazem twarzy – i ledwie dostrzegalnym uśmiechem.

To, co teraz powie, przejdzie do historii.

„Dzień dobry, szanowni członkowie Rady Federacji, posłowie do Dumy Państwowej, obecni tu wśród nas przedstawiciele Republiki Krymskiej i Sewastopola, obywatele Rosji!" – Putin nie skończył jeszcze tego wstępu, kiedy zaczyna się pierwsza owacja na stojąco. Na wzmiankę o Krymie wszyscy wstają z miejsc, klaskają. Twarz Putina jest nadal spokojna, ale uśmiech stał się szerszy.

Jest 18 marca 2014 roku, Rosja szykuje się do oficjalnej aneksji Krymu. Czy też, jak ujmuje to Putin, „ponownego zjednoczenia z Rosją".

Aneksja stanowi jawne naruszenie przepisów prawa ukraińskiego i międzynarodowego. Doprowadzi do izolacji Rosji na arenie międzynarodowej i sankcji gospodarczych ze strony państw zachodnich, a następnie równie szkodliwych kontrsankcji. Ale przemówienie dotyczy czegoś innego. Dla Putina i zebranych chodzi tu o historyczną sprawiedliwość i narodową wielkość, wspaniałą przeszłość, która zostaje teraz połączona ze świetlaną przyszłością.

Putin mówi o korzeniach prawosławia, które jednoczą ludy Rosji, Ukrainy i Białorusi, o wielonarodowym charakterze Krymu, który upodabnia go do Rosji, o porcie Sewastopol i jego heroicznej walce z hitlerowskimi Niemcami. „Wszystko na Krymie mówi o naszych wspólnych dziejach i dumie. W sercach i umysłach ludzi Krym zawsze był nieodłączną częścią Rosji".

Łatwo zbagatelizować to wszystko jako widowisko zainscenizowane przez rosyjskich urzędników – parlamentarzystów, wojskowych, służby, przedstawicieli rosyjskiego prawosławia, islamu i judaizmu, chętnie okazujących poparcie dla przywódcy kraju. To wszystko prawda, ale nie cała. Nie ma tutaj znudzonych, pozbawionych wyrazu twarzy podwładnych wysłuchujących jeszcze jednego wykładu Putina, które widzi się często w transmisjach z innych spotkań. Tu z oczu obecnych bije radość.

Wystąpienie Putina oznacza emocjonalny zwrot w kremlowskiej strategii wzmacniania swojej władzy. Pierwsze dziesięciolecie jego rządów upłynęło pod znakiem szybkiego rozwoju gospodarczego i wzmocnienia państwa. Stabilność i wzrost przekonywały ludzi do przywódczej roli Kremla.

Ale protesty Ruchu Walki o Uczciwe Wybory w latach 2011–2012 pokazały, że nie wszyscy przyjmują niepisaną umowę społeczną, w ramach której władze obiecują wzrost poziomu życia w zamian za polityczną spolegliwość. Mimo że w czasie protestów podnosiły się różne głosy, było jasne, że wielu domaga się udziału w podejmowaniu decyzji.

Gdzieś na początku roku 2012 Kreml uznał, że nie jest w stanie zadowolić wszystkich. Zwrócił się ku ludziom, którzy nie rozumieli albo nie popierali protestów, wciąż zadowolonych z obowiązującej umowy społecznej albo zwyczajnie obawiających się zmiany. W ramach próby zjednoczenia tych tak bardzo różnych grup Kreml zabrał się do przebudowy „większości Putina". Emocje odegrały dużą rolę w tym przedsięwzięciu. Niespodziewana pomoc nadeszła w latach 2013–2014 z Ukrainy. W listopadzie 2013 roku jej mieszkańcy zaczęli domagać się silniejszych związków z Europą i położenia kresu skorumpowanym rządom prezydenta Wiktora Janukowycza. Mimo zaprzeczeń Putina ukraiński Majdan, jego gwałtowne przesilenie i upadek Janukowycza przydały się Kremlowi, wzmacniając emocjonalną siłę haseł rosyjskiego przywództwa.

Czytaj więcej

Plus Minus

„Długi dzień w Tokio": Dwie wizje, jeden cel

W 1904 r. zarówno Józef Piłsudski, jak i Roman Dmowski odbyli podróż do Japonii z inspiracji agenta japońskiego wywiadu w Europie. Japończycy chcieli się zorientować, jak Polska mogłaby wspomóc ją w wojnie z Rosją. Piłsudski w imieniu PPS proponował wzniecenie powstania, Dmowski uważał, że wykrwawianie narodu w kolejnym daremnym zrywie nie ma sensu; więcej sił rosyjskich zaangażuje sytuacja stałego zagrożenia.

Nowa strategia emocjonalna

Chaos w Kijowie, a potem wojna na wschodzie Ukrainy rozbudziły lęk przed przemocą i rewolucją u siebie, w Rosji. Prozachodni rząd ukraiński dawał powody do niepokoju o wznowienie ekspansji NATO. Zdaniem wielu Rosja potrzebowała obrony. Ale reakcja – błyskawiczne zajęcie Krymu zgodnie z planem przygotowanym przez kilka tygodni – umożliwiła Kremlowi dodanie do tej mieszanki emocji dumy i radości. W takim duchu Putin nie tylko bronił Rosji, lecz jeszcze przywracał jej wielkość.

Wychodzi na to, że Kreml starannie zaplanował reakcję na problemy wewnętrzne, jak gdyby Rosja wykorzystała oddziały specjalne do zajęcia Krymu, lojalny parlament do uchwalenia potrzebnych ustaw i państwowe media do wygłoszenia propagandy, wmuszając strategię legitymizacji swoich rządów biernej i zmanipulowanej ludności. Ale tak samo jak Nawalny po prostu nie używa Rosjan do swoich politycznych celów, tak Kreml nie może im dowolnie robić wody z mózgu.

Władza w Rosji, jak wykazują socjologowie Sam Greene i Graeme Robertson, jest „współkonstruowana". To bardzo ważna cecha rosyjskiej polityki: mimo poważnych wad formalnych instytucji demokratycznych, z których korzystają obecne władze, rządy Putina opierają się na samym społeczeństwie. Nie wypływają tak po prostu z propagandy i represji, zależą od codziennego wsparcia milionów rosyjskich obywateli. Jedni wyrażają owo poparcie, prześladując nieprzyjaciół Kremla albo chodząc na proputinowskie zgromadzenia. Lecz dla większości to konstruowanie władzy odbywa się w o wiele bardziej codziennych przestrzeniach szkół, miejsc pracy i domów. To dlatego zwolennicy Nawalnego tak często spotykają się z problemami ze strony nie tylko organów urzędowych, ale także współpracowników, znajomych i krewnych. Te pozorne niepolityczne miejsca podminowane są polityką.

Świadomy, iż władza prezydenta wspiera się na powszechnym poparciu, Kreml systematycznie eksperymentuje z tym, co może dać społeczeństwu w zamian. Jedną z tego rodzaju prób – i to szczególnie skutecznych – był zwrot ku emocjom. Pozytywnych uczuć, jak duma z nowej wielkości Rosji, i negatywnych, jak obawa przed chaosem i dominacją z zagranicy, zaznały milionowe zbiorowości obywateli, budując emocjonalne więzi zarówno między sobą, jak i z przywództwem.

Co to wszystko ma wspólnego z Nawalnym? Nowa strategia emocjonalna miała zbudować większość – i mniejszość. Świadomie wyłączała tych, którzy chcą pchnąć Rosję na „drogę europejską": zbliżyć się do krajów zachodnich, okiełznać władzę prezydenta i zmienić Rosję w demokratyczny kraj. Wykluczała także osoby o postępowych poglądach społecznych, podkreślając rosyjskie prawosławie i kojarząc homoseksualizm z „moralnie zepsutym" Zachodem.