Żurawski vel Grajewski: Liczne sygnały słabości wobec Rosji

Oczywiście. Innymi słowy, nie istniało zagrożenie dla zachodniej granicy. Ale rząd Mazowieckiego zbudował taką atmosferę, że potrzebujemy Sowietów, skoro Niemcy się jednoczą. Czechosłowacja i Węgry już na przełomie 1989 i 1990 roku zgłosiły żądanie wycofania wojsk sowieckich i szybko się ich pozbyły, a my dopiero we wrześniu 1990 roku po raz pierwszy o tym wspomnieliśmy. Tymczasem Rosjanie już wiedzieli, ile kosztuje przeniesienie żołnierzy i ich rodzin do Rosji i rozlokowanie ich tam, stąd żądania odszkodowania. Na dodatek negocjacje w sprawie wycofania wojsk sowieckich zostały powiązane z tranzytem z Niemiec.

O jakim tranzycie pan mówi?

Dla wojska wycofywanego z Niemiec, które miało przejechać przez Polskę. Niemcy z Rosjanami podpisali sobie porozumienie o tranzycie przez Polskę, tylko nas o to nie spytali i bardzo się zdziwili, że nasze służby graniczne zatrzymały transporty na granicy polsko-niemieckiej. Była o to wielka awantura pod hasłem, że Polacy sabotują wycofanie wojsk sowieckich. Sięgnięto po stare sprawdzone metody, czyli razem z wojskiem wysyłano transporty humanitarne, i tym też nas szantażowano. Ten incydent umówienia się ponad głowami tych, których należałoby pytać o zdanie, jest stałym elementem porozumień Zachód–Rosja.

Później pracował pan w Biurze Pełnomocnika Rządu ds. Integracji Europejskiej i Pomocy Zagranicznej. Co w tamtej pracy pana uderzyło?

To był 1995 rok, byliśmy wtedy w okresie preakcesyjnym. Wielu wydawało się, że nastąpił koniec historii, jak pani mówiła, bo ze strony Rosji nie groziła nam żadna zmasowana inwazja. Zanik zagrożenia sowieckiego spowodował, że USA utraciły polityczną wolę ponoszenia kosztów utrzymania bezpieczeństwa w Europie w obszarach innych niż fundamentalne. Trudno było wytłumaczyć amerykańskim podatnikom, że mają wysłać do Europy swoich synów i córki i jeszcze płacić na ich utrzymanie, bo Europejczykom się nie chce ruszyć, żeby ustabilizować sytuację w sąsiednich krajach. Mówię o krajach byłej Jugosławii. A Europa nie potrafiła tego zrobić. Symbolem tego było zachowanie Holendrów w Srebrenicy – brak twardej woli ochrony miejscowej ludności. Nam się wtedy wydawało, że udział polskich wojsk w operacjach unijnych będzie walutą polityczną, za którą kupimy poparcie głównych mocarstw Zachodu dla naszych projektów w obszarze polityki zagranicznej. Stąd później w latach 2005, 2007, 2008 udział Polski w operacjach w Czadzie czy w Kongu.

Okazało się to skuteczne politycznie?

Nie. Najpierw, jeszcze w 2008 r. za pierwszego rządu PiS, Paryż i Berlin sprzeciwiły się poszerzaniu NATO na Gruzję i Ukrainę wbrew USA, Polsce, Litwie i Rumunii. W 2011 r. – już za następnych rządów – wbrew naszym interesom Francja podpisała kontrakt z Rosją na okręty Mistrale, a Niemcy na budowę centrum szkoleniowego wojsk lądowych w Mulino pod Niżnym Nowogrodem, przy okazji transferując technologię Bundeswehry do wojsk rosyjskich. Tak to wyglądało, à propos silnej pozycji Polski w UE za czasów PO–PSL.

A jak wyglądały te sprawy z perspektywy Europejskiej Partii Ludowej, gdzie też pan pracował?

Do pracy w EPL zaprosił mnie Jacek Saryusz-Wolski, z którym współpracowałem w Biurze Pełnomocnika Rządu ds. Integracji Europejskiej i Pomocy Zagranicznej. To był okres po pierwszym Majdanie, czyli po pomarańczowej rewolucji na Ukrainie. Byłem odpowiedzialny za informowanie frakcji EPL o rozwoju sytuacji na Wschodzie, z akcentem ukraińskim, bo w Brukseli niewielu posłów EPL w ogóle wiedziało cokolwiek o Ukrainie. Staraliśmy się przybliżyć im tę problematykę, ale zainteresowanie Ukrainą szybko wygasało. To był też moment natężenia represji wobec Związku Polaków na Białorusi i ten temat też staraliśmy się wprowadzić na agendę Parlamentu Europejskiego. Rzecz w tym, że w Brukseli Ukrainę i Białoruś traktowano jako zachodnią i południową Rosję, zatem zainteresowanie tymi krajami było minimalne. Ale opowiem pani pewną historię związaną z pierwszym Majdanem: otóż Rosja w odpowiedzi na polskie wsparcie dla pomarańczowej rewolucji nałożyła embargo na polskie produkty rolne. Unia Europejska w ogóle nie zareagowała.

Pamiętam tamtą sprawę. Było spore zdziwienie, że wspólny rynek rolny Unii można w ten sposób potraktować.

Właśnie. Przez półtora roku wysocy urzędnicy unijni udawali, że nie ma sprawy. Podobne postawy były widoczne przy konflikcie łotewsko-rosyjskim i estońsko-rosyjskim o granice. Łotwa i Estonia wcielone do ZSRR miały inne granice niż w okresie międzywojennym. Rosjanie część terytorium im zabrali i do dzisiaj nie oddali. Łotwa po latach to zaakceptowała, a Estonia do dzisiaj nie. Ale oba kraje przez lata miały nieuregulowane traktatowo granice, a potencjalnie były to wschodnie granice Schengen, zatem powinno to interesować UE. Tymczasem urzędnicy składający relacje z kolejnych szczytów UE–Rosja, które odbywały się wtedy co pół roku, jako sukces podawali, że znowu udało się uniknąć rozmowy na temat granic, dlatego atmosfera wzajemnych relacji była dobra. Rządy Łotwy i Estonii doprowadzało to do szału.

Dlaczego tak było?

Interesy wielkich mocarstw były rozstrzygające. One chciały mieć dobre relacje z Rosją, no to miały. Ta miła atmosfera została zrujnowana przez weto rządu PiS w 2007 roku, kiedy negocjowano nowe porozumienie o partnerstwie i współpracy z Rosją. Polska postawiła wtedy weto z powodu embarga na nasze produkty rolne i nawet skrajnie prorosyjska Francja nie mogła twierdzić, że wspólna polityka rolna nie jest sprawą Komisji Europejskiej. Przecież rząd polski nie mógł już wtedy nałożyć kontrembarga na towary rosyjskie, bo to była prerogatywa unijna. Niemcy i Finlandia były wtedy bardzo niezadowolone, ponieważ porozumienie było sztandarowym projektem prezydencji fińskiej, a później niemieckiej. A Polska powiedziała „nie". Później zmienił się rząd i wycofał wszystkie zastrzeżenia, ale porozumienie o partnerstwie i współpracy już nigdy nie powstało. Mam jeszcze jedną anegdotę o rozgłośni radiowej dla Białorusinów.

Co z nią?

Prawo do zorganizowania i prowadzenia tej rozgłośni dostali Niemcy. Żartowaliśmy w polskim gronie, że z punktu widzenia Rosji lepiej Unia nie mogła wybrać, bo w czasie II wojny światowej zginęło 25 proc. ludności Białorusi. Komukolwiek należało przyznać tę rozgłośnię, tylko nie Niemcom. Na dodatek ta rozgłośnia miała nadawać po rosyjsku, tym samym umacniając dominację Rosji na tym terytorium za pieniądze unijnych podatników. Z naszego punktu widzenia było to bezsensowne. A realizacja tego projektu tak długo się ciągnęła, że żartowaliśmy, iż podboju kosmosu dokonano szybciej. Ten mechanizm unijny oglądany z daleka wygląda słodko, natomiast z bliska bardzo nieciekawie.

A skąd się wziął pomysł zorganizowania takiej rozgłośni?

Pierwszy Majdan ukraiński wywołał nadzieję, że tego typu rewolucje będą się powtarzały. Oczekiwano, że podobny scenariusz zostanie zrealizowany również na Białorusi, i chciano ją jakoś wesprzeć w wymiarze informacyjnym. Stąd się wziął ten pomysł. Opowiem pani jeszcze jedną ciekawostkę: żeby utrzymać atmosferę europejskości, a nie realizacji interesów narodowych, sytuację na Białorusi monitorowali Hiszpanie, a my zajmowaliśmy się Kubą.

W środowisku Zjednoczonej Prawicy spotkałam się z opinią, że niepotrzebnie mieszaliśmy się do spraw białoruskich po sfałszowanych wyborach prezydenckich, bo w efekcie polską mniejszość na Białorusi spotkały represje. Co pan o tym sądzi?

Trzeba pamiętać, że od 2009 roku w ramach cyklicznych manewrów „Zapad" Rosjanie i Białorusini trenowali nie tylko uderzenie jądrowe na Bydgoszcz czy Łódź i desant na zachód od Wisły, ale także tłumienie hipotetycznego powstania polskiego na Grodzieńszczyźnie. Każdy analityk powie, że coś takiego nie jest realne. Zatem jedynym powodem do takich ćwiczeń było to, by w razie buntu przeciwko Łukaszence móc zrzucić odpowiedzialność na Polskę jako inspiratora tych zaburzeń. Co najmniej od 2009 roku Polska była obsadzona w roli wroga.

Zatem to, czy zachowaliśmy się tak czy inaczej po ostatnich wyborach prezydenckich na Białorusi, nie miało znaczenia?

Oczywiście, że nie. Jedyne co było do wygrania, to sympatia Białorusinów, która została uruchomiona podczas pogrzebu powstańców styczniowych w Wilnie w 2019 roku – Zygmunta Sierakowskiego i Kostusia Kalinowskiego. Kostuś Kalinowski był przywódcą powstania styczniowego na obszarze dzisiejszej Białorusi i wydawcą pierwszej gazety w języku białoruskim oraz autorem dramatycznego listu z celi śmierci. Został powieszony w Wilnie i pogrzebany w nieznanym miejscu. Jego szczątki tak jak i Sierakowskiego zostały odnalezione przypadkiem. W listopadzie 2019 roku odbył się uroczysty pogrzeb, na który przybyło ponad 50 tys. Białorusinów. Rozmawiałem później z niektórymi z nich – głos im drżał i mieli łzy w oczach, bo to fragment ich wielkiej historii. Zerwanie tej zasłony niepamięci jest nieodwracalne. Widzieliśmy, że demonstracje na Białorusi odbywały się pod symbolami Wielkiego Księstwa Litewskiego – biało-czerwono-białą flagą i symbolem Pogoni. To jest moim zdaniem rzecz nieodwracalna i byłoby dziwne, gdybyśmy zaczęli się dystansować od narodu białoruskiego.

Jak w tym roku rozwiną się scenariusze za naszą wschodnią granicą?

Myślę, że będzie postępowało, a może nawet przyspieszy wchłanianie Białorusi przez Rosję. Natomiast sytuacja na Ukrainie rozwinie się stosownie do reakcji Zachodu. Reakcje pokazujące słabość będą zachęcały Rosję do większej agresji. Z drugiej strony armia ukraińska jest niedoceniana przez opinię publiczną. Jest znacznie silniejsza niż kilkanaście lat temu. Te 170 tys. Rosjan u jej granicy to nie jest siła, przy pomocy której można by podbić Ukrainę, która ma ponad 200 tys. żołnierzy w armii czynnej i ponad 200 tys. rezerwistów z doświadczeniem frontowym od 2014 roku. Zatem wszystko zależy od sygnałów z Zachodu wysyłanych w kierunku Kremla. Na razie są sygnałami słabości, a więc przyzwolenia.