Nawet kara śmierci nie wystraszyła przestępców

W maju weszły w życie zmiany kodeksu karnego zaostrzające odpowiedzialność karną za prowadzenie pojazdów w stanie nietrzeźwości. Ogólnie można się zgodzić z potrzebą wprowadzenia surowszej odpowiedzialności pijanych kierowców. Tyle że nie zawsze surowość kar wpływa na ograniczenie przestępczości. Nie zlikwidowała jej przecież nawet kara śmierci, i to wykonywana publicznie.

Należy też zauważyć, że jest to kolejna próba ustawodawcy, która przez zaostrzenie odpowiedzialności karnej ma ograniczyć (bo mrzonką jest, że da się wyeliminować) zjawisko prowadzenia pojazdów w stanie nietrzeźwości. Pierwszą było uczynienie przestępstwa z wykroczenia (art. 178a § 1 kodeksu karnego), a drugą wprowadzenie zaostrzonej odpowiedzialności za powtórne skazanie (art. 178a § 4 k.k.). O skuteczności obecnych zmian przekonamy się za kilka lat.

Nazwa obojętna, ważna kwota

Obecnie w razie skazania sprawcy za przestępstwo prowadzenia pojazdu w stanie nietrzeźwości sąd orzeka m.in. świadczenie pieniężne na rzecz Funduszu Pomocy Pokrzywdzonym oraz Pomocy Postpenitencjarnej w wysokości co najmniej 5 tys. zł (art. 49 § 2 k.k.). Tu chciałbym poczynić kilka uwag.

Na wstępie należy wskazać, że w odczuciu przeciętnego Kowalskiego ważne jest to, ile jako skazany ogólnie musi zapłacić, bez wnikania w podstawę prawną bądź nazwę należności – czy jest to grzywna, świadczenie pieniężne, nawiązka czy koszty sądowe to dla niego sprawa drugorzędna. Zresztą tych instytucji nie rozróżnia się także w mediach (,,Minimum pięć tysięcy złotych nawiązki zapłaci kierowca złapany przez drogówkę po raz pierwszy na prowadzeniu auta w stanie nietrzeźwości [...]", http://prawo.rp.pl/artykul/1201132.html), a nawet na stronie internetowej Ministerstwa Spraw Wewnętrznych (,,Osoby kierujące pojazdem w stanie nietrzeźwości będą musiały się także liczyć z wysokimi karami finansowymi. Niezależnie od orzeczonej kary, sąd będzie obligatoryjnie stosował karę w wysokości nie mniejszej niż 5 tys. złotych, w przypadku osoby, którą złapano po raz pierwszy [...]", https://www.msw.gov.pl/pl/aktualnosci/13294,Surowsze-kary-dla-piratow-drogowych-i-pijanych-kierowcow.html).

Dostosować dolegliwość do sprawcy

Świadczenie pieniężne jest środkiem karnym (na marginesie należy wskazać, że poprzedni kodeks karny posługiwał się pojęciem ,,kary dodatkowe"). Minimalną wysokość określił ustawodawca na 5 tys. zł.

Czy to dużo czy mało – zależy od sprawcy, bo będzie to inna dolegliwość dla osoby o zarobkach 2 tys. zł, niemającej nikogo na utrzymaniu, a inna dla kogoś, kto zarabia 1,5 tys. zł i ma bezrobotnego małżonka oraz dwójkę dzieci. Kara i środki karne powinny być dostosowane do sprawcy.

W rozdziale VI kodeksu karnego „Zasady wymiaru kary i środków karnych" określono m.in., że sąd wymierza karę (odpowiednio także środek karny) według swojego uznania, w granicach przewidzianych przez ustawę, bacząc, by jej dolegliwość nie przekraczała stopnia winy. Musi przy tym uwzględniać stopień społecznej szkodliwości czynu oraz cele zapobiegawcze i wychowawcze, które ma osiągnąć w stosunku do skazanego, a także potrzeby w zakresie kształtowania świadomości prawnej społeczeństwa. Ponadto, wymierzając karę, sąd uwzględnia w szczególności właściwości i warunki osobiste sprawcy.

W kwestii orzekania o dolegliwościach finansowych ustawodawca podał różnego rodzaju wskazówki, jak należy kształtować wysokość tej dolegliwości dla konkretnego sprawcy, a czasami wręcz ograniczył możliwość orzeczenia „kary finansowej", jaką można nałożyć na sprawcę przestępstwa. Tak np. w wypadku grzywny wskazano, że „sąd bierze pod uwagę dochody sprawcy, jego warunki osobiste, rodzinne, stosunki majątkowe i możliwości zarobkowe" (art. 33 § 3 k.k.) oraz, że: „Grzywny nie orzeka się, jeżeli dochody sprawcy, jego stosunki majątkowe lub możliwości zarobkowe uzasadniają przekonanie, że sprawca grzywny nie uiści i nie będzie jej można ściągnąć w drodze egzekucji" (art. 58 § 2 k.k.).

Także wprowadzając możliwość orzeczenia, w razie skazania sprawcy będącego w stanie nietrzeźwości za przestępstwo wypadku, nawiązki w wysokości co najmniej 10 tys. zł (art. 47 § 3 k.k.), ustawodawca jednocześnie wprowadził przepis przewidujący, że w szczególnie uzasadnionych okolicznościach, gdyby wymierzona oskarżonemu nawiązka powodowała uszczerbek dla niezbędnego utrzymania siebie i rodziny lub gdyby pokrzywdzony pojednał się ze sprawcą, sąd może ją wymierzyć w wysokości niższej (art. 47 § 4 k.k.). Co więcej, oskarżony może być nawet zwolniony od zapłaty na rzecz Skarbu Państwa kosztów sądowych (które wygenerowało postępowanie karne prowadzone w związku z popełnionym przez niego przestępstwem), jeżeli istnieją podstawy do uznania, że uiszczenie ich byłoby dla niego zbyt uciążliwe ze względu na sytuację rodzinną, majątkową i wysokość dochodów (art. 624 § 1 k.p.k.).

Wątpliwa obligatoryjność

Z kolei świadczenie pieniężne musi być orzeczone, i to w kwocie co najmniej 5 tys. zł. Mam wątpliwości co do zgodności takiej regulacji z zasadami nakazującymi sędziom indywidualizować karę oraz z zasadą proporcjonalności, a zatem ze zgodnością takiej regulacji z konstytucją. Chodzi o obligatoryjność tego środka karnego i jego wysokość.