Jak chronić herby i oznaczenia lokalne

Justyna Wilczyńska-Baraniak, adwokat w DLA Piper

Herb, a także logo (logotyp) służą indywidualizacji jednostki samorządu terytorialnego i przyczyniają się do jej rozpoznawalności. Herb natomiast nawiązuje do historii i tradycji, a logo do współczesności.

Bardzo często zdarza się, że osoby trzecie przy tworzeniu np. materiałów reklamowych wykorzystują symbole lokalne jednostki samorządu terytorialnego, które w sposób pozytywny indywidualizują tę jednostkę. Podobnie wykorzystywane są logotypy czy też hasła promocyjne lub slogany reklamowe. W razie bezprawnego wykorzystania lokalnych symboli, np. herbu czy logo, jednostka samorządu terytorialnego może żądać zaniechania bezprawnych naruszeń. Jednostkom samorządu terytorialnego przysługują bowiem zarówno prawa podmiotowe służące ochronie jej dóbr osobistych, jak i prawa będące wytworem twórczej działalności człowieka (np. utwory, znaki towarowe), czyli tzw. prawa na dobrach niematerialnych.

Tylko ustanowienie herbu

Herb gminy jako symbol jest elementem jej ustroju, o którym mowa w art. 40 ust. 2 pkt 1 ustawy o samorządzie gminnym. W praktyce pojawiają się jednak wątpliwości dotyczące zakresu podejmowanych uchwał w sprawach herbu gminy, ponieważ przepisy nie określają, czy gmina jest usprawniona jedynie do podejmowania uchwały w sprawie ustanowienia herbu czy także określenie sposobu jego wykorzystania. Kwestia ta ma związek z określeniem prawnych podstaw do żądania przez gminę zaniechania bezprawnych naruszeń jej symbolu (herbu).

W kwestii podejmowania kompetencji gminy do podjęcia uchwały w sprawie ustanowienia herbu oraz ewentualnej możliwości określenia sposobu jego wykorzystania wypowiedziały się: Wojewódzki Sąd Administracyjny w Gdańsku wyroku z 10 marca 2010 r. (sygn. III SA/Gd 18/10), WSA w Krakowie w wyroku z 19 maja 2008 r. (sygn.. III SA/Kr 48/08), a także Naczelny Sąd Administracyjny w wyroku z 24 marca 2009 r. (sygn. akt II OSK 1453/08), który rozpoznawał skargę kasacyjną od wyroku WSA w Krakowie z 19 maja 2008 r. (sygn. akt III SA/Kr 48/08).

Wyrok WSA w Gdańsku z 10 marca 2010 r. (sygn. III SA/Gd 18/10) oraz wyrok WSA w Krakowie z 19 maja 2008 r. (sygn. III SA/Kr 48/08) zostały wydane w sprawie ze skargi o stwierdzenie nieważności uchwały dotyczącej zasad używania herbu. W obu sprawach sądy uznały, że kwestia ustanawiania herbów jednostek samorządu terytorialnego została uregulowana m.in. w ustawie z 21 grudnia 1978 r. o odznakach i mundurach oraz w ustawie z 8 marca 1990 r. o samorządzie gminnym.

W art. 3 ust. 1 ustawy o odznakach i mundurach zawarto uprawnienie dla jednostek samorządu terytorialnego do ustanawiania w drodze uchwały organu stanowiącego danej jednostki, własnych herbów, flag, emblematów oraz insygniów i innych symboli. Natomiast w art. 18 ust. 2 pkt 13 ustawy o samorządzie gminnym ustawodawca wskazał, iż do wyłącznej właściwości rady gminy należy podejmowanie uchwał m.in. w sprawach herbu gminy.

Zdaniem sądów z treści przytoczonych powyżej przepisów wynika uprawnienie rady gminy do regulowania w drodze uchwał wszystkich spraw związanych z herbem gminy, a więc również zasad oraz warunków jego używania. Wojewódzkie sądy administracyjne nie podzieliły poglądu, jakoby treść art. 18 ust. 2 pkt 13 ustawy o samorządzie gminnym upoważniała radę gminy jedynie do ustanawiania herbu, a nie określania zasad jego używania.

Odmiennie orzekł jednak Naczelny Sąd Administracyjny, wskazując, że określenie zasad i warunków używania herbu gminy pozostaje poza granicą upoważnienia ustawowego. Dotyczy bowiem sprawy, która nie jest związana z ustrojem jednostki samorządu terytorialnego ani też z organizacją wewnętrzną czy trybem pracy jej organów. Przepis art. 18 ust. 2 pkt 13 ustawy o samorządzie gminnym stanowi jedynie o kompetencji rady do podejmowania uchwał w sprawie herbu gminy, w tym do jego ustanowienia. Nie ma zaś zapisów uprawniających organ stanowiący do określenia warunków używania herbu. Gmina zatem nie posiada prawa do wprowadzania do statutu regulacji kompetencyjnych.

Zarówno jednak WSA w Gdańsku, WSA w Krakowie, jak i Naczelny Sąd Administracyjny w wyżej powołanych wyrokach wskazały, że ewentualnej ochrony swojego herbu jednostka samorządowa może domagać się na podstawie ustawy z 30 czerwca 2000 r. Prawo własności przemysłowej (p.w.p.), ustawy z 4 lutego 1994 r. o prawie autorskim i prawach pokrewnych (prawo autorskie) oraz ustawy z 16 kwietnia 1993 r. o zwalczaniu nieuczciwej konkurencji. Sposób ochrony na podstawie tych ustaw omawiamy poniżej.

Ochrona przed wykorzystaniem

Analizując przepisy prawa własności przemysłowej, przyjąć należy, że herb jest chroniony przed jego wykorzystaniem przez przedsiębiorcę w jego znaku towarowym (art. 131 ust. 2 pkt 2 p.w.p.). Zgodnie z art. 131 ust. 2 pkt 2 tej ustawy nie udziela się praw ochronnych na oznaczenia, jeżeli zawierają m.in. herby polskich województw, miast lub miejscowości, jeżeli zgłaszający nie wykaże się uprawnieniem, w szczególności zezwoleniem właściwego organu na używanie oznaczenia w obrocie.

W wyroku z 19 maja 2008 roku (sygn. III SA/Kr 49/08) Wojewódzki Sąd Administracyjny w Krakowie zwrócił jednak uwagę, że jest to ochrona niewystarczająca z tego względu, że nie każde wykorzystanie herbu musi mieć charakter znaku towarowego. Jednocześnie, aby móc korzystać z ochrony prawnej przewidzianej w tym artykule, jednostka samorządu terytorialnego musiałaby zarejestrować swój herb jako znak towarowy.

Naczelny Sąd Administracyjny w wyroku z 24 marca 2009 roku (sygn. akt II OSK 1453/08) wskazał jednak na błędną ocenę przez WSA w Krakowie zakresu ochrony herbu jednostki samorządu terytorialnego jako znaku towarowego. Wadliwość ta polega na przyjęciu przez WSA w Krakowie, iż ochrona ta uregulowana w art. 131 ust. 2 prawa własności przemysłowej jest niewystarczająca, a co za tym idzie istnieje możliwość ustanowienia w drodze czynności prawa cywilnego wymogów zgody w pozostałych przypadkach.

Naczelny Sąd Administracyjny wskazał, że należy rozróżnić ochronę herbu jako dobra osobistego oraz ochronę ustanowioną przez prawodawcę dla herbu posiadającego charakter znaku towarowego.

W ostatnio wskazanym przypadku system ochrony herbu oraz sposób udzielania zezwolenia na jego używanie w obrocie zostały całościowo i w sposób kompletny przez ustawodawcę unormowane na gruncie przepisów ustawy prawo własności przemysłowej (art. 131 ust. 2 p.w.p.). System ten nie dopuszcza możliwości dokonywania jakichkolwiek modyfikacji czy też uzupełnień w drodze działalności uchwałodawczej Gminy.

Dobro osobiste

Jednostka samorządu terytorialnego posiada osobowość prawną, co uprawnia do zastosowania przepisów kodeksu cywilnego dotyczącego osób prawnych, o ile ustawy samorządowe nie zawierają odmiennych regulacji. Wśród przepisów kodeksu cywilnego odnoszących się do osób prawnych, a więc także do jednostek samorządu terytorialnego znajduje się art. 43 kodeksu cywilnego. Pozwala on na odpowiednie stosowanie do osób prawnych przepisów o ochronie dóbr osobistych osób fizycznych. W razie zatem naruszenia dóbr osobistych jednostki samorządu terytorialnego przysługują jej takie same środki ochronne jak osobie fizycznej.

Herb gminy należy traktować jako jej dobro osobiste. Takie stanowisko zajął Sąd Apelacyjny w Katowicach, który w wyroku z 10 kwietnia 2002 r. (sygn. akt I ACA 1399/01 OSA 2003/2/6) stwierdził, że „więź emocjonalna, jaka może łączyć osobę fizyczną z herbem, stanowiącym własność jej rodziny, uzasadnia zakwalifikowanie herbu jako dobra osobistego w rozumieniu art. 23 kodeksu cywilnego, zaś wykorzystanie go przez inną osobę – jako naruszenie tego dobra".

Również Sąd Najwyższy w wyroku z 7 marca 2003 r. (sygn. akt I CKN 100/01) stwierdził, że znak symbolizujący osobę prawną (wiec także herb) „jest nośnikiem jej tożsamości w zewnętrznym odbiorze i podobnie jak nazwa czy firma stanowi dobro osobiste osoby prawnej".

Mając powyższe na uwadze, należy stwierdzić, że na podstawie art. 24 w zw. z art. 43 kodeksu cywilnego w przypadku używania jej herbu przez inny podmiot gmina może żądać zaprzestania tego działania, usunięcia jego skutków, zadośćuczynienia pieniężnego, zapłaty odpowiedniej sumy pieniężnej na wskazany cel społeczny (art. 448 kodeksu cywilnego) bądź odszkodowania na zasadach ogólnych. Ochrona dóbr osobistych osoby prawnej zależy jednak od stwierdzenia faktu bezprawnego naruszenia danego dobra osobistego.

Prawo autorskie

W prawie autorskim ochrona herbu jest ograniczona. Urzędowe symbole nie stanowią bowiem przedmiotu prawa autorskiego (art. 4 pkt 2 prawa autorskiego). W świetle prawa autorskiego sam wzór herbu należy zakwalifikować jako znak urzędowy, który został wyłączony spod ochrony prawnoautorskiej na podstawie art. 4 pkt 2 prawa autorskiego.

Zastanawiająca jest jednak kwestia ochrony opracowania herbu, jakie zostało wykonane na podstawie uchwały na zlecenie jednostki samorządu terytorialnego. Prawo autorskie reguluje bowiem autorskie prawa osobiste do utworu, które chronią nieograniczoną w czasie i niepodlegającą zrzeczeniu się lub zbyciu więź twórcy z utworem, jak i prawa majątkowe, które przyznają twórcy wyłącznego prawa do korzystania z utworu i rozporządzania nim na wszystkich polach eksploatacji oraz do wynagrodzenia za korzystanie z utworu; prawo to może zostać przeniesione w drodze umowy na inną osobę. Istotne jest zatem, czy na gminę przeniesione zostało majątkowe prawo autorskie do wzoru herbu.

Jeśli istnieje podmiot, który opracował wzór herbu, to przysługuje mu autorskie prawo osobiste do wykonanego utworu, czyli m.in. do jego autorstwa, jeśli wzór herbu spełnia przesłanki z art. 1 ust. 1 prawa autorskiego, tj. stanowi przejaw działalności twórczej o indywidualnym charakterze, ustalony w jakiejkolwiek postaci, niezależnie od wartości, przeznaczenia i sposobu wyrażenia. Jeśli inna osoba przypisywałaby sobie autorstwo herbu, to naruszałaby osobiste prawa twórcy.

Jeśli twórca przeniesie na gminę majątkowe prawa autorskie na podstawie umowy o przeniesienie autorskich praw majątkowych, to do czasu ustanowienia herbu w drodze uchwały przez radę gminy herb podlega ochronie prawa autorskiego. W przypadku naruszenia jej uprawnień jako właściciela majątkowych praw autorskich przysługuje, stosownie do treści art. 79 prawa autorskiego, prawo żądania zaniechania naruszania, usunięcia jego skutków, naprawienia wyrządzonej szkody, zapłaty odpowiedniej sumy pieniężnej na rzecz Funduszu Promocji Twórczości. Z dniem ustanowienia herbu w drodze uchwały przez radę gminy staje się on urzędowym symbolem gminy, który nie podlega ochronie prawa autorskiego.

Nieuczciwa konkurencja

Na podstawie ustawy o zwalczaniu nieuczciwej konkurencji jednostka samorządu terytorialnego może dochodzić zaprzestania korzystania z jej herbu (art. 10 ust. 1 w zw. z art. 18 ust. 1 pkt 1). Zgodnie z art. 10 ust. 1 tej ustawy czynem nieuczciwej konkurencji jest takie oznaczenie towarów lub usług albo jego brak, które może wprowadzić klientów w błąd co do pochodzenia, ilości, jakości, składników, sposobu wykonania, przydatności, możliwości zastosowania, naprawy, konserwacji lub innych istotnych cech towarów albo usług, a także zatajenie ryzyka, jakie wiąże się z korzystaniem z nich. Dotyczy to sytuacji, w której herbu używałby podmiot spoza obszaru jednostki samorządu terytorialnego. W razie dokonania czynu nieuczciwej konkurencji gmina, której interes został zagrożony lub naruszony, może żądać:

- zaniechania niedozwolonych działań;

- usunięcia skutków niedozwolonych działań;

- złożenia jednokrotnego lub wielokrotnego oświadczenia odpowiedniej treści i w odpowiedniej formie;

- naprawienia wyrządzonej szkody, na zasadach ogólnych;

- wydania bezpodstawnie uzyskanych korzyści, na zasadach ogólnych;

- zasądzenia odpowiedniej sumy pieniężnej na określony cel społeczny związany ze wspieraniem kultury polskiej lub ochroną dziedzictwa narodowego – jeżeli czyn nieuczciwej konkurencji był zawiniony.

Sąd, na wniosek uprawnionego, może orzec również o wyrobach, ich opakowaniach, materiałach reklamowych i innych przedmiotach bezpośrednio związanych z popełnieniem czynu nieuczciwej konkurencji. W szczególności sąd może orzec ich zniszczenie lub zaliczenie na poczet odszkodowania (art. 18 ustawy o zwalczaniu nieuczciwej konkurencji).

Logotypy

Na indywidualizację jednostek samorządu terytorialnego oprócz herbu składa się także logotyp. Logotyp nie waloru urzędowego, jak w przypadku herbu, w efekcie czego logotyp należy uznać za utwór, jeżeli spełnia przesłanki z art. 1 ust. 1 prawa autorskiego, tj. stanowi przejaw działalności twórczej o indywidualnym charakterze, ustalony w jakiejkolwiek postaci, niezależnie od wartości, przeznaczenia i sposobu wyrażenia. Logotyp, tak samo jak herb, można zaliczyć do symboli, które stanowią dobro osobiste. Logo miasta może zostać zarejestrowane jako znak towarowy (graficzny lub słowno-graficzny). W przypadku oznaczeń indywidualizujących, jakim jest logotyp, mogą także znaleźć zastosowanie przepisy o zwalczaniu nieuczciwej konkurencji (art. 10, art. 3).