Wedle art. 11 k.p.c. ustalenia wydanego w postępowaniu karnym prawomocnego wyroku skazującego co do popełnienia przestępstwa wiążą sąd w postępowaniu cywilnym; jednakże osoba, która nie była oskarżona, może powoływać się w postępowaniu cywilnym na wszelkie okoliczności wyłączające lub ograniczające jej odpowiedzialność cywilną. Związaną z tym zasadą jest norma z art. 12 k.p.c., zgodnie z którą roszczenia majątkowe wynikające z przestępstwa mogą być dochodzone w postępowaniu cywilnym albo w wypadkach w ustawie przewidzianych w postępowaniu karnym.
Popełnione przestępstwo
Odnosząc się do zakresu związania, w orzecznictwie wskazywano, że moc wiążącą w postępowaniu cywilnym mają jedynie ustalenia co do popełnienia przestępstwa zawarte w wyroku skazującym, a zatem ustalenia dotyczące sprawcy, czynu mu przypisanego i przedmiotu przestępstwa. Związanie dotyczy jednak wszystkich znamion konkretnego rodzaju przestępstwa, w tym czasu i miejsca jego popełnienia, poszczególnych elementów czynu charakterystycznych dla jego rodzaju, sposobu działania sprawcy (wyrok SN z 8 lipca 2016 r., sygn. I CSK 427/15). W najnowszym orzecznictwie podnosi się też, że co do zasady wykładnia art. 11 k.p.c. i zakresu, w jakim on wpływa na postępowanie cywilne, została już ugruntowana w judykaturze. Związanie prawomocnym wyrokiem karnym dotyczy ustalonych w nim znamion przestępstwa i okoliczności jego popełnienia, natomiast okoliczności wykraczające poza te elementy stanu faktycznego nie są wiążące w sprawie cywilnej. Co do zasady nie jest także wiążąca ustalona wyrokiem karnym wysokość szkody, chyba że należy do znamion ustawowych przestępstwa i stanowi niezbędny element jego stanu faktycznego. Zakres związania jest wówczas uzależniony od rodzaju popełnionego przestępstwa. Skazanie za przestępstwo umyślne wyłącza w świetle art. 11 k.p.c. możliwość ustalenia przez sąd w sprawie cywilnej braku umyślności działania sprawcy, natomiast skazanie za przestępstwo nieumyślne nie wyłącza ustalenia, że sprawca działał umyślnie. W postępowaniu cywilnym strona nie może bronić się zarzutem, że nie popełniła przestępstwa, za które wcześniej została skazana prawomocnym wyrokiem wydanym w postępowaniu karnym ani też, iż przestępstwem tym nie wyrządziła szkody, objętej znamieniem czynu zabronionego. Związanie dotyczy ustalonych w sentencji wyroku znamion przestępstwa, jak również okoliczności jego popełnienia, dotyczących czasu, miejsca, poczytalności sprawcy itp. Wszelkie inne ustalenia prawomocnego, skazującego wyroku karnego wykraczające poza elementy stanu faktycznego przestępstwa nie mają mocy wiążącej dla sądu cywilnego, nawet jeśli są zawarte w sentencji wyroku. Nie są też wiążące okoliczności powołane w uzasadnieniu wyroku, a sąd cywilny może czynić własne ustalenia w zakresie okoliczności, które nie dotyczą popełnienia przestępstwa, mimo że pozostają w związku z przestępstwem. Ustalenia te mogą różnić się od tych, których dokonał sąd karny (wyrok SN z 21 marca 2019 r., sygn. II CSK 82/18). Zgodnie z art. 11 k.p.c. sąd w postępowaniu cywilnym, będąc związanym ustaleniami co do popełnienia przestępstwa wynikającymi z wydanego w postępowaniu karnym prawomocnego wyroku skazującego, musi przyjąć, iż zaistniały wszystkie okoliczności faktyczne konieczne dla bytu przestępstwa, za które skazany został sprawca, a w szczególności wszystkie okoliczności należące do znamion strony przedmiotowej i podmiotowej przestępstwa (wyrok SN z 23 maja 2019 r., sygn. II CSK 360/18). Pozostając w przedmiocie zakresu związania, należy również dostrzec stanowisko wyrażone w innym orzeczeniu, że skazanie za przestępstwo umyślne wyłącza w świetle art. 11 k.p.c. możliwość ustalenia przez sąd w sprawie cywilnej braku umyślności działania sprawcy, a skazanie za przestępstwo nieumyślne nie wyłącza ustalenia, że sprawca działał umyślnie. Jeżeli sąd w postępowaniu karnym ustali poczytalność sprawcy i wyda wyrok skazujący, to sąd cywilny jest związany tym ustaleniem i nie może badać, czy zachodzą przesłanki określone w art. 425 k.c. Całkowite lub częściowe ubezwłasnowolnienie sprawcy szkody nie jest równoznaczne ze stanem wyłączającym świadome powzięcie decyzji i wyrażenie woli, określanym jako niepoczytalność, bo brak zdolności do czynności prawnych nie ma wpływu na możliwość przypisania odpowiedzialności cywilnej. Udowodnienie zaistnienia okoliczności wyłączającej odpowiedzialność sprawcy spoczywa na nim zgodnie z art. 6 k.c. (wyrok SN z 29 czerwca 2016 r., sygn. III CSK 267/15).
Znamiona i okoliczności
Stanowisko to widoczne jest również w orzecznictwie Izby Pracy i Ubezpieczeń Społecznych. Stwierdza się także, że co do zasady wykładnia art. 11 k.p.c. i zakresu, w jakim on wpływa na postępowanie cywilne, została już ugruntowana w judykaturze. Związanie prawomocnym wyrokiem karnym dotyczy tylko ustalonych w nim znamion przestępstwa i okoliczności jego popełnienia, natomiast okoliczności wykraczające poza te elementy stanu faktycznego nie są wiążące w sprawie cywilnej. Co do zasady nie jest też wiążąca ustalona wyrokiem karnym wysokość szkody, chyba że należy do znamion ustawowych przestępstwa i stanowi niezbędny element jego stanu faktycznego. Zakres związania jest wówczas uzależniony od rodzaju popełnionego przestępstwa. Skazanie za przestępstwo umyślne wyłącza możliwość ustalenia przez sąd w sprawie cywilnej braku umyślności działania sprawcy, natomiast skazanie za przestępstwo nieumyślne nie wyłącza ustalenia, że sprawca działał umyślnie (wyrok SN z 23 stycznia 2020 r., sygn. II PK 135/18).
Na bazie art. 11 k.p.c. w odniesieniu do pojęcia winy w judykaturze stwierdzono, że pojęcie winy w prawie karnym i cywilnym znacznie się różni. Wyjaśniono, iż uzależnianie pojmowania przedawnienia roszczeń cywilnoprawnych od rozumienia winy w prawie karnym, które ma znaczenie dla ustalenia, czy sprawca czynu ponosi odpowiedzialność karną, wydaje się nie znajdować dostatecznego uzasadnienia. W razie gdy sąd karny ustali, że mamy do czynienia z popełnieniem przestępstwa, to taki wyrok zgodnie z art. 11 k.p.c. wiąże sąd cywilny, zaś gdy sąd cywilny ustala, czy mamy do czynienia z przestępstwem, to wyrok sądu karnego umarzający postępowanie karne ze względu na niepoczytalność sprawcy nie stoi na przeszkodzie, aby sąd ten uznał, że mamy do czynienia z występkiem lub zbrodnią, a także, aby ustalił, że termin przedawnienia roszczenia wynikającego z czynu niedozwolonego wynosi 20 lat od popełnienia czynu, który prawo karne uznaje za przestępstwo (postanowienie SN z 31 sierpnia 2017 r., sygn. V CSK 591/16). W innym rozstrzygnięciu przypomniano, że związanie sądu cywilnego skazującym wyrokiem karnym wyraża się w tym, iż w skład podstawy faktycznej rozstrzygnięcia sądu cywilnego wchodzi czyn przypisany w sentencji karnego wyroku skazującego i sąd cywilny jest pozbawiony możliwości dokonywania odmiennych ustaleń w tym zakresie. W postępowaniu cywilnym możliwe jest dokonanie dodatkowych ustaleń, istotnych z punktu widzenia przesłanek odpowiedzialności cywilnej sprawcy szkody, w tym także dotyczących okoliczności wyeliminowanych przez sąd karny z opisu zarzucanego czynu zabronionego. Sąd w sprawie cywilnej może samodzielnie badać, czy oskarżony w postępowaniu karnym dopuścił się czynu nieprzypisanego mu przez sąd karny z powodu braku dowodów winy. Nawet prawomocny wyrok uniewinniający nie wiąże sądu cywilnego, bowiem pojęcie winy w prawie karnym nie jest identyczne z pojęciem winy w prawie cywilnym (wyrok SN z 31 marca 2020 r., sygn. II CSK 124/19).
W orzecznictwie wskazuje się na wyjątkowość omawianej normy, podnosząc, że reguła związania sądu w postępowaniu cywilnym ustaleniami wydanego w postępowaniu karnym prawomocnego wyroku skazującego co do popełnienia przestępstwa ma charakter wyjątkowy, stanowiąc odstępstwo od nakazu samodzielnego dokonywania ustaleń faktycznych i swobodnej oceny dowodów w ramach postępowania cywilnego, a w konsekwencji od naczelnych zasad tego postępowania, takich jak zasada bezpośredniości i kontradyktoryjności. W związku z tym, jego wykładnia powinna mieć ścisły charakter (exceptiones sunt strictissimae interpretationis). Wywiedziono, że związanie, o którym stanowi art. 11 k.p.c., nie dotyczy prawomocnego wyroku warunkowo umarzającego postępowanie karne (wyrok SN z 12 kwietnia 2019 r., sygn. I CSK 169/18).
