Adam Strzembosz: Byłem naiwny. Powinienem spisać umowę z Jarosławem Kaczyńskim

Plus Minus: Był pan jednym z ekspertów Solidarności podczas obrad Okrągłego Stołu. Jak to się stało, że zaangażował się pan w działalność opozycyjną w czasach PRL?

Prof. Adam Strzembosz: W 1980 roku pracowałem w Instytucie Badania Prawa Sądowego przy Ministrze Sprawiedliwości. W kwietniu odbywały się wybory do rady zakładowej w ministerstwie i podległych mu instytucjach. Zmuszono mnie wtedy do wzięcia udziału w dyskusji. Wygłosiłem ostrą krytykę ówczesnej sytuacji społecznej. Moje wystąpienie zostało przyjęte w śmiertelnej ciszy i uczyniło mnie osobą publiczną. Gdy wybuchła Solidarność, zostałem przewodniczącym zakładowej organizacji, brałem udział w zjeździe Solidarności w Hali Oliwii, zostałem wybrany do Krajowej Komisji Rewizyjnej, a parę miesięcy później byłem w pierwszej czwórce sędziów odwołanych ze stanowiska przez Radę Państwa. Było to 19 grudnia. Wyrzucono mnie też z Instytutu.

Został pan bez pracy?

Na krótko. Już wcześniej KUL zaproponował mi objęcie katedry w nowej sekcji prawa świeckiego.

Tak więc od marca 1982 roku miałem już pracę, a moje zaangażowanie w Solidarność nie zostało zapomniane. 2 września 1988 roku pojechałem do Milanówka na imieniny mojej ukochanej niani Stefanii, ale jej nie zastałem. Dlatego postanowiłem wybrać się na spotkanie, które odbywało się w tym samym dniu, a na którym nie planowałem się pojawić. Myślałem, że chodzi o Klub Inteligencji Katolickiej. Tymczasem trafiłem na zebranie Solidarności. Był tam Andrzej Stelmachowski, Andrzej Wielowieyski, Adam Michnik i grupa prawników. Okazało się, że Jan Olszewski zgłosił moją kandydaturę na współprzewodniczącego podstolika ds. prawa i sądów.

Wtedy dowiedział się pan o projektowanych rozmowach władzy z opozycją?

Tak i wydawało mi się, że uczestnictwo w rozmowach Okrągłego Stołu to rozsądna propozycja. Solidarność była sparaliżowana, degradacja społeczeństwa postępowała, a rozkład władzy ludowej był skrzętnie ukrywany. W moim zespole znaleźli się m.in. Jan Olszewski, Jarosław Kaczyński, Zbyszek Bujak, Zbigniew Romaszewski i kilka innych osób. Później dołączyli do nas: Andrzej Zoll, Jerzy Jasiński, mój serdeczny przyjaciel i Lech Falandysz.

Co było dla waszego podstolika najważniejsze w tych rozmowach?

Niezawisłość sądów oraz zmiana prawa karnego. To wtedy m.in. wywalczyliśmy powołanie Krajowej Rady Sądownictwa jako organu gwarantującego niezależny wybór i awanse sędziów, a więc niezawisłość sędziowską. Strona rządowa chciała mówić o wszystkim, żeby późniejsza uzgodnienia były na tyle ogólne, iż do niczego by nie zobowiązały. Ale się na to nie zgodziliśmy.

Dlaczego nie startował pan w wyborach 4 czerwca? Jako uczestnik okrągłego stołu był pan naturalnym kandydatem „Solidarności".

Tak. Bronisław Geremek zaproponował mi kandydowanie na senatora. Odmówiłem. Nie podobało mi się, że Komitet Obywatelski przy Lechu Wałęsie wyłonił całą reprezentację opozycji do parlamentu. Uważałem, że tak być nie powinno, bo opozycja była szersza, obejmowała jeszcze inne środowiska np. KPN. To się nie spotkało z aprobatą.

Ale do rządu Tadeusza Mazowieckiego pan wszedł.

Tak. Tadeusz Mazowiecki zaprosił mnie na rozmowę i szczerze powiedział, że Komitet Obywatelski domaga się, bym został ministrem sprawiedliwości, bo mam program i wiem, co należy zrobić. Ale żeby powstała koalicja Solidarność-ZSL-SD musimy dogadać się z Aleksandrem Bentkowskim, szefem klubu poselskiego ludowców. Tymczasem on postawił sprawę jasno: albo zostanie ministrem sprawiedliwości albo nie będzie koalicji. Dlatego premier prosił mnie, żebym przyjął stanowisko pierwszego zastępcy, bo dzięki temu koalicja będzie mogła powstać. Miałem wątpliwości, ale poszedłem poradzić się Wiesława Chrzanowskiego, którego ogromnie ceniłem. Usłyszałem od niego: „ten eksperyment prawdopodobnie się nie powiedzie ale gdyby się powiódł, to nigdy nie przestaniesz żałować, że nie wziąłeś w nim udziału". Pomyślałem, że faktycznie coś w tym jest, i zgodziłem się zostać wiceministrem. Szybko przekonałem się o patologicznych sytuacjach w resorcie.

Na przykład jakich?

Dowiedziałem się, że byli urzędnicy, np. dyrektor kadr, którzy w przeszłości po ministerstwie chodzili z oficerami bezpieczeństwa i prześladowali sędziów czy adwokatów. Wytypowałem takich urzędników raptem siedmiu i zwróciłem się do ministra Bentkowskiego o ich usunięcie z resortu. Pan Bentkowski bardzo się na to skrzywił. Poszedłem więc do premiera z tym samym postulatem. Powiedziałem, że moje warunki są bardzo umiarkowane, ale muszą być spełnione, bo jeżeli nie, to po prostu odejdę. Pan premier z nieznanych mi powodów nie palił się do mojego pomysłu.

Ale przecież nie odszedł pan tak od razu?

Nie. Nadzorowałem komisję ustawodawczą, która przygotowywała ustawodawstwo karne, a oprócz tego reformę sądownictwa, i nie chciałem tego porzucać. Przewodniczącym komisji ustawodawczej był Kazimierz Buchała, przedstawiciel dawnego porządku, ale tak bardzo chciał zostać autorem reformy prawa karnego, że godził się na wszystkie nasze postulaty, nawet na karalność aborcji. A więc tu wszystko szło dobrze. Natomiast z reformą sądownictwa był taki problem, że co prawda wszelkie zmiany ustawodawcze zostały przez Sejm uchwalone, ale potem trzeba je było wdrożyć. Tymczasem na prowincji pod względem psychologicznym niewiele się zmieniło.

Co pan ma na myśli?

Przykładowo na podstawie nowych przepisów zgromadzenie ogólne sędziów wskazywało ministrowi sprawiedliwości dwóch kandydatów na prezesa sądu wojewódzkiego. Tymczasem w Suwałkach na nowego prezesa sądu wojewódzkiego zaproponowano dotychczasowego prezesa i pierwszego sekretarza tamtejszej organizacji PZPR. We Włocławku zgłoszono dotychczasowego prezesa, który już za osiem miesięcy miał przejść w stan spoczynku i znowu pierwszego sekretarza. Jeździłem na te zgromadzenia, bo nie miałem kogo wysłać, a ktoś musiał przekonywać zastraszonych sędziów, że już mogą być niezawiśli.

Wtedy też skrócono kadencję wszystkich sędziów Sądu Najwyższego.

Tak. „Starzy" sędziowie Sądu Najwyższego w większości odeszli w niebyt, a weszli do niego zupełnie nowi ludzie, m.in. ja. W nowym Sądzie Najwyższym, który na początku liczył 37 osób, z samej Solidarności warszawskiej było 8 sędziów. Prócz tego byli sędziowie z Solidarności z innych regionów. Z dawnego składu zostało w nim kilku cywilistów. Dlatego pusty śmiech mnie ogarnia, gdy słyszę, że w Sądzie Najwyższym są skamieliny stanu wojennego.

Ale toczyła się wówczas debata o tym, co zrobić z sędziami stanu wojennego?

W stanie wojennym orzekali też bohaterowie. Na mój wniosek dziesięciu sędziów z tamtego okresu zostało uhonorowanych wysokimi odznaczeniami. Grupa sędziów Solidarności na samym początku stanu wojennego udała się do arcybiskupa Bronisław Dąbrowskiego, sekretarza Episkopatu, prosząc o opinię, czy mają odejść z sądów. Abp Dąbrowski powiedział, że absolutnie mają pozostać tak długo, jak pozwoli im na to sumienie. Ale bywali i sędziowie partyjni, którzy zachowali się przyzwoicie. Np. przewodnicząca I instancji karnej w sądzie wojewódzkim tak układała trzyosobowe składy sędziowskie na procesy opozycji, żeby dwóch sędziów było porządnych i jedna ciotka rewolucji, bo bez tego by się nie obyło. Na mój wniosek została odznaczona Krzyżem Oficerskim Orderu Odrodzenia Polski.

Jednostkowy przypadek jeszcze o niczym nie świadczy.

To nie był jednostkowy przypadek. Kolejny przykład – prezesem sądu wojewódzkiego był Józef Wieczorek, który bronił sędziów jak lew, a był członkiem PZPR. Gdy sędzia Maria Minkiewicz uchyliła areszt sekretarki Zbigniewa Romaszewskiego, który w kapciach uciekł przed aresztowaniem, ale ją złapano, zrobiła się z tego straszliwa afera. Sędzia Wieczorek został wezwany do WRON, gdzie zrobiono mu awanturę o tę sekretarkę. Na co on spokojnie spytał: a kto to jest Romaszewski? I zażądał listy osób, których nie można wypuszczać z aresztu. Władza musiała wyrzucić go ze stanowiska. Na jego miejsce wszedł Romuald Soroko, bardzo ciemna postać.

Chce pan powiedzieć, że sytuacja nie była taka oczywista, jak się dziś wydaje?

Dokładnie. Szlag mnie trafia, gdy słyszę takie uproszczenia o sędziach. Józef Wieczorek był wysoce moralnym człowiekiem, choć należał do PZPR. Natomiast wspomniany Romuald Soroko był w rządzie Mazowieckiego dyrektorem generalnym w Ministerstwie Sprawiedliwości i szefem zarządu więziennictwa, czyli ważną osobą. Któregoś dnia zadzwonił do mnie minister Bentkowski i mówi: „Panie profesorze jest bardzo niemiła sprawa". Okazało się, że dostał anonim, a drugi taki poszedł do „Gazety Wyborczej", iż w naszym resorcie pali się akta z więziennictwa za zezwoleniem ministerstwa. A było to w czasie awantury o palenie akt MSW przez Czesława Kiszczaka i jego kolegów.

Bentkowski o tym nie wiedział?

Nie. Okazało się że to Romuald Soroko wysłał pismo do wszystkich naczelników więzień z poleceniem, które dokumenty należy zniszczyć i z nakazem zniszczenia tego polecenia. Bentkowski pytał mnie, co z tym zrobić. Odpowiedziałem: „Panie ministrze sam pan mówił, że gdyby coś podobnego wydarzyło się w naszym resorcie, to wezwałby pan prokuraturę". On nic na to nie odpowiedział, ale prokuratury nie wezwał. Po paru tygodniach Soroko odszedł z resortu i jeszcze mu podziękowano za pracę. Dopiero później wszczęto wobec niego postępowanie dyscyplinarne. Byłem już wtedy w Sądzie Najwyższym i zainteresowałem się, jak ta sprawa przebiega. Okazało się, że przez osiem miesięcy nawet go nie przesłuchano.

Pan podobno był przeciwny weryfikacji sędziów, bo uważał pan, że środowisko samo się oczyści. Tak było?

Postulat weryfikacji sędziów pojawił się, gdy byłem w ministerstwie. I wtedy powstał problem, kto miałby dokonać tej weryfikacji? Z ministerstwa nikt. Przecież ten dyrektor kadr związany z bezpieką raczej się nie nadawał. Wiceministrowie z poprzedniego układu rządzącego też nie. Pojawił się pomysł, żeby adwokaci zasiedli w komisji weryfikującej sędziów, ale nie chcieli. No to kto miał to zrobić? Prokuratorzy, jakaś komisja cywilna? To jeszcze gorsze pomysły. Dlatego uważałem, że jest tylko jedna droga oczyszczenia środowiska – uchylenie przedawnienia występków dyscyplinarnych i w drodze sądowej odsunięcie skompromitowanych sędziów od zawodu.

Doszło do takiej weryfikacji?