Historia ludowa czy ludożercza. Matka Boska z Bardo kontra szeptuchy

Mało jest tak uliteraturowionych miasteczek jak dolnośląskie Bardo, reklamowane niekiedy jako Miasto Cudów. No bo o jakiej innej dwutysięcznej miejscowości pisali nobliści, etnografowie, feministyczne prozaiczki, reporterzy? Może jeszcze o Kazimierzu Dolnym i tyle. Było opowiadanie Olgi Tokarczuk „Bardo. Szopka”, które ukazało się w tomie nowel „Gra na wielu bębenkach” w 2002 r. Agnieszka Szpila, zanim napisała głośne „Heksy”, odmówiła przyjęcia Grand Pressa i odcięła się od Moniki Strzępki w Teatrze Dramatycznym, opublikowała w 2018 r. powieść o tytule właśnie „Bardo”. Jej akcja rozgrywała się w trakcie pielgrzymki do sanktuarium maryjnego w tejże miejscowości. Teraz z kolei Tomasz Karamon wydał książkę „Co widziała Matka B.”.

Przedziwna to literatura, niezwykle ciekawa i barwna. Kroniki Barda są tam opowiadane jakby od wewnątrz, z perspektywy kościelnych murów, fundamentów domów i kamieni w moście łączącym dwa brzegi Nysy Kłodzkiej. Trochę tak jak to robił, nie przymierzając, Ivo Andrić w „Moście nad Driną”, gdy opisywał dzieje bałkańskiego Wiszegradu.

Czytaj więcej

Plus Minus

Chwila przerwy od rozpadającego się świata

Choć Złotego Lwa na międzynarodowym Biennale sztuki współczesnej w Wenecji zdobył pawilon australijski, to prawdziwymi zwycięzcami tegorocznej edycji imprezy okazali się Ukraińcy.

Z czego słynie Bardo w ziemi kłodzkiej?

Bardo to niewielka, acz wiekowa miejscowość położona nad Nysą w Górach Bardzkich, czyli jakby u wrót ziemi kłodzkiej. Dziś przebiega przez nią krajowa ósemka, można ją wręcz przegapić pomiędzy Ząbkowicami Śląskimi a Kłodzkiem. Tereny te należą do Polski od 1945 r., a wcześniej przez wieki ścierały się tam wpływy polskie, niemieckie, a nawet czeskie. Piszę to oczywiście ze świadomością wielkiego uproszczenia, bo przecież trzeba by dodać tu masę przypisów o preniemieckiej pruskości Dolnego Śląska, długiej niezależności księstw śląskich, no i wspomnieć o kluczowych może nawet kwestiach religijnego pogranicza, bo przez Góry Bardzkie maszerowały wojska katolickie, husyckie, protestanckie, a w XX wieku nowożytne armie czcicieli Hitlera i Stalina.

Miasteczko słynie z pięknych plenerów i mnóstwa atrakcji sportowo-rekreacyjnych (ze względu na nadrzeczne położenie, a zarazem u podnóża gór). No i z Matki Boskiej Bardzkiej, figury, której powstanie datuje się na połowę XI wieku, czyli niemal 1000-letniej drewnianej rzeźby.

Tomasz Karamon – pochodzący z Barda jego miłośnik i, jak się okazuje, zdolny reporter oraz prozaik – rozpoczyna swoją książkę właśnie od historii związanej z figurą Maryi. Trochę jak w thrillerze lub kryminale, krok po kroku rekonstruuje przeprowadzone w 2016 r. badania materiału, z którego wyrzeźbiono świętą figurkę, i jak to w rezultacie odkryto jej prawdziwy wiek, który zadziwił samych jej opiekunów kościelnych. „Figura Matki Bożej Bardzkiej była świadkiem zaćmień słońca, katastrof, wojen i plag, których doświadczyło to miasteczko na przestrzeni wieków. Jej oczy widziały bezmiar zdarzeń, z których jedynie nieliczne zapisały się na kartach historii” – pisze Karamon, po czym puentuje swój wstęp zdaniem: „Gdyby tylko móc to wszystko zobaczyć…”. Potem już tylko stara się temu wyzwaniu sprostać. I udaje mu się to rewelacyjnie.

Każdy rozdział to kolejny etap z dziejów Barda przybliżony dzięki kronikom, księgom kościelnym, podaniom, mapom, świadectwom. Tomasz Karamon raz przywdziewa kostium narratora typowego dla reportażu historyczno-współczesnego, choćby wtedy, gdy wysłuchuje historii najstarszych ludzi pamiętających jeszcze Bardo sprzed wojen i znających rodzinne historie jeszcze z XIX wieku. Kiedy indziej narratora nawiedza genius loci miasteczka i zwraca się do czytelnika językiem podań i legend. „Niektórzy twierdzą, że królową Warthy [niemieckojęzyczna nazwa Barda – M.K.] jest Matka Boża, a królem – wiatr. Że jest niewidzialnym panem tych ziem, a dowodem na jego istnienie są ślady takie jak łopocząca na sygnaturce pościel porwana ze sznura. W Warcie wiatr potrafi zacierać tropy (…). Król tej krainy lubi zwracać na siebie uwagę”. W jeszcze innych momentach narracja przybiera ton powieściowy, np. nakreślając losy bardzkich organów. Po to tylko, by za moment narrator przeistoczył się w przewodnika-historyka lub etnografa serwującego anegdoty o przejeździe przez miasto wojsk napoleońskich, a potem pruskich.

Gdzie wady? Przede wszystkim za krótko. Całość ma tylko 200 stron (z szerokimi marginesami), a chciałoby się poczytać więcej. Chociażby o powojennych dekadach, gdy przesiedlano ludzi w tej części Europy jednym pociągnięciem ołówka na mapie. Jak te przymusowe migracje odbijają się na dzisiejszej tożsamości Barda i jego mieszkańców? Z książki się tego nie dowiemy, trzeba jechać samemu i przyjrzeć się murom, posłuchać ludzi. Przekonać się, jak wygląda zrekonstruowana szopka, i przypomnieć sobie opowiadanie Olgi Tokarczuk. Sprawdzić, czy coś się ostało z piwowarskiej tradycji miasteczka i czy faktycznie „do dziś w sąsiedztwie dawnych gospód wychodzą z ziemi porcelanki od butelek po piwie Haasego”. No i wreszcie zajrzeć do świątyni, przypatrzyć się, czy widać pęknięcie na nosie Matki Bożej, które powstało, gdy brat Fryderyk przewrócił się z figurą w 1918 r.

Czytaj więcej

Plus Minus

Prof. Wojciech Fałkowski: Trump nie chciał usiąść na tle „Batorego pod Pskowem”

W październiku otworzymy wystawę „Rafael. Piękno renesansu” z 17 dziełami mistrza. Całe pielgrzymki przyjeżdżały do nas z Kunsthistorisches Museum, żeby uzyskać naszego Rembrandta na wystawę w Wiedniu - mówi prof. Wojciech Fałkowski, dyrektor Zamku Królewskiego w Warszawie.

Czy katolik może zamawiać u szeptuchy?

Ciekawym kontrapunktem do bardzkich rekonstrukcji Tomasza Karamona jest książka Michała Chomiuka „Z puszczy i bagien” nosząca podtytuł „Podlaskie opowieści ludowe”. To zestawienie dobrze pokazuje, jak różne strategie narracyjne można przyjąć, by opisać lokalne tradycje, wierzenia, obyczaje i przesądy. Bo o ile Karamon trzyma się warsztatu reporterskiego, o tyle Chomiuk, podróżnik, pisarz, malarz i ekolog, idzie w stronę gawędy, bajki ludowej.

Zanim autor zacznie przytaczać zebrane w okolicach Hajnówki podania, gusła i legendy, najpierw wszystko nam tłumaczy: jak to jeździ na Podlasie od 2005 r. i dlaczego zaczął zapisywać lokalne opowieści, coraz więcej rozmawiać z mieszkańcami Puszczy Białowieskiej. Następnie – już w pierwszym opowiadaniu – zaznacza swoją głęboką wiarę katolicką, która znamiennie ustawia jego stosunek do opisywanych zjawisk, takich jak seanse „zamawiania” u szeptuch. „Chcąc szczególnie uspokoić wszystkich, którzy od razu i we wszystkim doszukują się działań złego ducha, że nie zawsze to, co na pozór wydaje się magią czy praktyką czarnoksięską lub podobną, musi tym być w swej istocie. Inny bowiem jest język religijnej ortodoksji, inny mistyki, a jeszcze inny język religijności ludowej. W tej ostatniej w każdym regionie mamy do czynienia z przenikaniem się elementów baśniowych, legendarnych, czasami też bardzo naiwnych, lecz pięknych. Nie zawsze i nie w każdym przypadku – chociaż tego wykluczyć nie można – religijność ludowa, nawet przemieszana z jakimś obcym wpływem, musi być sprzeczna z ortodoksją”.