Jak na propagandzie Rosja budowała patriotyzm

Rosyjska dezinformacja i brutalna propaganda posługująca się hasłami o naszych rzekomych planach aneksji Lwowa i ogólnie zachodnich obwodów Ukrainy, czy też mówiąca o aktywnym i licznym uczestnictwie polskich żołnierzy w walkach w Donbasie, może początkowo wywołać uśmiech i politowanie. Jest ona bowiem dla nas toporna. Sytuacja komplikuje się jednak, kiedy na wiarygodnych nagraniach pojawiających się w internecie widzimy, że schwytani do niewoli żołnierze rosyjscy z przekonaniem powtarzają takie treści. To samo dotyczy agresywnych wypowiedzi Rosjan wobec Polski, które pojawiają się w mediach społecznościowych, a także w czasie sond ulicznych przeprowadzanych w miastach rosyjskich. Dowodzi to, że znaczna część ludności Rosji w takie rzeczy po prostu wierzy.

Problem ten jest jednak o tyle poważniejszy, że znaczna część tych materiałów propagandowych ma swoje starsze podglebie. A jedno z nich wynika z konstrukcji i dziejów rosyjskiego patriotyzmu.

Czytaj więcej

Plus Minus

Euroazjatyzm. Świecka wiara Rosji

Odkurzona po upadku ZSRR idea eurazjatyckiego państwa ma ogromny potencjał dostarczania Rosji antyzachodnich rozwiązań ustrojowych.

Dwa modele

Mimo rozszerzających się form i skali represji w Rosji nadal funkcjonuje zasłużone wydawnictwo Nowy Przegląd Literacki (Nowoje Litieraturnoje Obozrienie), które wydaje m.in. serię popularnonaukowych książek o podstawowych problemach z dziejów kraju pt. „Co to takiego Rosja?”. Jej celem jest dekonstrukcja mitu mówiącego, że „Rosji rozumem pojąć nie można”. W tym roku w jej ramach, co ma niewątpliwie związek z agresją na Ukrainę i sytuacją wewnętrzną, ukazała się książka tamtejszego badacza Władysława Aksjenowa pt. „Wojna patriotyzmów. Propaganda i masowe nastroje w Rosji w okresie upadku Imperium”. Dotyczy ona genezy zjawiska nowoczesnego patriotyzmu rosyjskiego do 1918 r., ale z jej treści wynika, że to książka z kluczem. I dotyczy ona również współczesnego patriotyzmu w kraju rządzonym przez Putina.

Jej autor wskazuje, że w ciągu XIX w. w Rosji narodziły się dwie podstawowe formy patriotyzmu: imperialno-państwowy (konserwatywny) oraz społeczno-humanistyczny (liberalny). Rdzeniem pierwszego było utrzymanie samodzierżawia jako warunku istnienia silnego i scentralizowanego państwa, które mogłoby utrzymać zdobyte terytoria oraz status jednego z najsilniejszych podmiotów państwowych na świecie. Narodził się więc silny patriotyzm o charakterze politycznym. Konstrukcja ta sprawiała, że kwestie etniczne czy też rasowe nie były dla niego korzystne czy atrakcyjne. Liczyła się bowiem konserwacja ustroju, władzy i zdobyczy terytorialnych.

Z kolei drugi zakładał, że miłość do ojczyzny polega na dbaniu o dobrobyt jednostki i obywateli państwa jako pewnej wspólnoty (później społeczeństwa), określone ich prawa, co również mogło przełożyć się na siłę państwa. Ten drugi typ patriotyzmu wyznawać mieli m.in. dekabryści. Ten imperialno-państwowy występował zaś bardzo wyraźnie w czasie wojen napoleońskich.

Pierwsze klęski wojsk rosyjskich w wojnach toczonych z Napoleonem, a także obawa przez rozprzestrzenieniem się idei rewolucji francuskiej sprawiły, że w Rosji rozpoczął się propagandowy atak na przejawy „gallomanii” i kosmopolityzmu. Ich ofiarą padł m.in. słynny reformator Michaił Sperański. Co ważne, każda klęska wojsk rosyjskich przerabiana była przez propagandę cara Aleksandra I na obraz bohaterskich walk, co miało również kreować poczucie rewanżu. Car za pomocą patriotyzmu próbował zawładnąć umysłami elity, a także mniej uprawnionych poddanych. To wówczas w przestrzeni publicznej występowało na większą skalę zjawisko szpiegomanii i donosów. Wszystko to nie przeszkadzało jednak carskim urzędnikom po 1815 r. w podróżach po Europie.

Z drugiej strony konserwatyści-państwowcy-patrioci próbowali także przekonać i pozyskać patriotów o nacechowaniu społeczno-humanistycznym, a kiedy stało się to niemożliwe, walczyli z nimi. Doszło do pierwszej wielkiej wojny patriotyzmów w rosyjskiej przestrzeni publicznej, intelektualnej i politycznej.

W tym miejscu warto wspomnieć, że konserwatyści-patrioci uczynili wojnę 1812 r. kolejnym z mitów założycielskich potęgi Romanowów i argumentem na rzecz konieczności utrzymania samodzierżawia. Stąd wszelkie próby rzetelnych badań nad tym okresem, które dowodziłyby błędów czy zaniechań przedstawicieli władz Rosji w czasie tej wojny, odbierano jako atak na władze i tym samym akt antypatriotyczny. Było to widoczne w czasie obchodów stuletniej rocznicy wojny w 1912 r., kiedy obwiniano liberalną prasę oraz niektóre samorządy, że zbyt mało miejsca poświęcają pamięci o wojnie 1812 r.

W tym przypadku wystąpił więc konflikt polegający na tym, że liberałowie uważali, że patriotyzm polega na zajęciu się bieżącymi sprawami, reformami systemu i usunięciu określonych dysfunkcji państwa, a nie przeszłością. Z kolei konserwatyści-patrioci taką postawę uważali za polityczny atak na władzę, państwo i ojczyznę.

Bodźcowanie Rosjan

Trudno nie odnieść wrażenia, że Aksjenow w swojej książce nie skrywa, że zjawiska, które powstały w XIX w., dotyczą także Rosji współczesnej. W tym celu pewnie został przywołany przykład słowianofila Konstantina S. Aksakowa, który miał zauważyć, że patriotyzm będący w pewien sposób systemem abstrakcyjnych wartości może służyć do tego, żeby w ekstremalnych warunkach wykreować w ludziach sens dalszej egzystencji. Można to realizować w postaci imperialnych wojen. Tym samym państwo zyskuje narzędzie do wygłuszenia w jednostce wszelkich psychologicznych kłopotów oraz traum lub problemów bytowych oraz socjalnych i tym samym ukierunkować na nowe zadania.

W takim układzie patriotyzm, jako konstrukt ideologiczny, miał charakter „ofiarniczy”, co oznaczało, że jednostka musiała oddać na rzecz państwa większość swoich praw i wolności. W zamian jednak otrzymywała poczucie życia w wielkim państwie, czyli imperium.

Wreszcie utożsamienie ojczyzny z władzą i państwem doprowadziło do transformacji patriotyzmu w wiernopoddaństwo, które było i jest nie do pogodzenia ze społeczeństwem obywatelskim i rozmaitymi instytucjami, w ramach jakich ono funkcjonuje. Wedle tej koncepcji bardzo aktywnie wdrażanej przez Konstantina P. Podiedonoscewa pod koniec XIX w., poddani imperium byli wyłącznie konsumentami idei oraz woli cara i wąskiego kręgu decyzyjnego przy nim. Taka miała być istota propagandy państwowo-imperialistycznego patriotyzmu, który zaczął cechować się również paternalizmem. A to wszystko utwardzała jeszcze kontrola państwa nad Cerkwią prawosławną.

W tym kontekście można rozumieć przyczyny twierdzeń części współczesnych rosyjskich dziennikarzy i ekspertów o tym, że tamtejsze społeczeństwo jest „społeczeństwem bodźców”. W ostatnim czasie takie stwierdzenie padło np. w rozmowie byłego szefa Radia Echo Moskwa Aleksieja Wienediktowa z ekspertem Władimirem Pastuchowem. Ma to polegać m.in. na tym, że otrzymując silne bodźce lub wstrząsy będące efektem imperialnej polityki władz, ludność potrafi się do nich zaadaptować, a znaczna część popiera tę politykę i nawet pobudza ją to do określonej aktywności.

Wykorzystując te uwarunkowania, aparat Władimira Putina przez cały 2022 r. bodźcował Rosjan w celu walki z Ukraińcami oraz zaadaptowania się do egzystencji w warunkach sankcji. Natomiast ci Rosjanie, którzy zdali sobie sprawę z tego, że nie są w stanie skutecznie przeciwstawić się takiej machinie i takim procesom, zdecydowali się po prostu wycofać z aktywności obywatelskiej i politycznej lub wyemigrować, czyli przeżyć, opierając się często na bierności. Co również było przez Kreml wykorzystane do utrzymania władzy w 2022 r.

Bardzo ważną rolę w tych procesach odgrywała dość umiejętna kontrola oraz wykorzystanie internetu, a także nowych technologii informacyjnych. Realizując tym samym dawną myśl Pobiednoscewa polegającą na tym, że w walce z „destrukcyjną nowoczesnością” należy również wykorzystać jej mechanizmy.

Czytaj więcej

Plus Minus

30 lat minęło. Elity Rosji o upadku ZSRR

W 30 lat od rozpadu Związku Radzieckiego rosyjskie elity debatują, czy musiało do tego dojść i czy powstała na gruzach kolosa Rosja spełnia ich oczekiwania. Przyglądajmy się tej dyskusji, bo może być sygnałem nadchodzącego w putinowskim państwie przełomu.

Polak to robak

Problem w rozumieniu rosyjskiego patriotyzmu stawał się o tyle skomplikowany, że między dwoma jego wielkimi modelami granice czasami bywały płynne. Oznaczało to, że bywały momenty, kiedy w imię jedności państwa i jego siły nawet przeciwnicy patriotyzmu państwowego aktywnie popierali imperialną politykę carów. Przykładem takiego zjawiska było powstanie styczniowe 1863 r. i wydarzenia je poprzedzające. Zbiegły się one w czasie z 50. rocznicą wojny 1812 r., a więc pierwszej „wojny ojczyźnianej”. Wówczas wielu zwolenników patriotyzmu społeczno-humanistycznego przeszło w sprawie polskiej na pozycje imperialno-państwowe. Z kolei ten model patriotyzmu zmaksymalizował swoje oblicze, w tym narracyjne.

Jako przykład może posłużyć poeta Afanasij A. Fet, który w liście do Lwa N. Tołstoja napisał o tym, że „najbardziej obrzydliwy robak, gryzący mnie robak, to Polak”. Dlatego gotów był zdjąć szablę ze ściany, żeby „rąbać nią Lacha ze wszystkich sił”. W ówczesnej propagandzie Polacy przedstawiani byli jako ludzie chełpliwi, skłonni do podstępu, którzy dążą do przywrócenia poddaństwa chłopów, a nawet mordują prawosławnych duchownych w celu rozprzestrzenienia katolicyzmu. Polaków oskarżano o to, że nie tylko burzyli spokój i dobrobyt w samej Rosji, ale także rozsadzali porządek międzynarodowy w Europie, co mogło doprowadzić do wielkiej wojny w Europie. Odgrzano przy tym pamięć o wydarzeniach z lat 1610–1612. W tym sensie Polak dla patriotycznej propagandy imperialnej stał się chłopcem do bicia.

Dlatego wpływowy publicysta i jeden z twórców rosyjskiego nowoczesnego nacjonalizmu Michaił N. Katow napisał o tym, że podstawami polityki Rosji było dążenie do zachowania pokoju w Europie oraz przeprowadzenia reform wewnętrznych, a przebiegły Zachód, popierający przewrotnych Polaków, dążył do konfliktu z Rosją i jej destabilizacji. Widzimy więc bardzo wyraźnie, że patriotyzm imperialny podkreślał aspekt pokojowości Rosji, co wśród jej ludności miało budować poczucie tego, że walka z Polakami i Zachodem ma naturę wyłącznie obronną.

Poeta i dyplomata Fiodor I. Tiutczew, według Aksjenowa, zaczął nawet dochodzić do wniosku o istnieniu antyrosyjskiego spisku. Według niego między Rosją a Zachodem nie może być żadnego sojuszu ani z powodu interesów, ani z powodu zasad, gdyż ten pierwszy tai w sobie wiele dążeń oraz interesów antyrosyjskich. A część ówczesnej prasy rosyjskiej zaczęła zionąć taką pogardą i oskarżeniami wobec Zachodu, że sam minister spraw zagranicznych Aleksander M. Gorczakow próbował wpływać na pewne tytuły, żeby choć częściowo wyciszyć najbardziej ostre przejawy ataku na mocarstwa zachodnie i tym samym obniżyć napięcie w stosunkach międzynarodowych.

Niemniej, wojowniczo-patriotyczna retoryka pełniła profilaktyczną funkcję, neutralizując strach przed możliwą wojną i tym samym konsolidowała poddanych cara. Z drugiej strony gwoli sprawiedliwości należy wspomnieć, że nie wszyscy zwolennicy modelu społeczno-humanistycznego chcieli rąbać Polaków szablą. Przykładem Aleksander I. Hercen i jego emigracyjne ugrupowanie, które dość skutecznie oddziaływało informacyjnie nawet na wiele środowisk w Rosji. Była to jednak mniejszość, która nie mogła zdobyć decydującego wpływu na bieg spraw państwowych.

Nieprzygotowani do nowej wizji

Patriotyzm imperialno-państwowy miewał też swoje ograniczenia co do możliwości jego zastosowania. Przede wszystkim wtedy, kiedy system administracyjny i gospodarczo-społeczny państwa stawał się niewydolny lub w momencie większych klęsk wojennych, których nie dało się już skryć pod hasłem bohaterskich ofiar. Takie sytuacje wystąpiły w Rosji w latach 1855–1856, 1904–1907 i 1916–1917. Wtedy popularność zyskiwały koncepcje patriotyzmu liberalnego, który orientował się na człowieka, ale głównie pod kątem modernizacji stosunków społecznych, gospodarczych, a także na określoną liberalizację i demokratyzację systemu polityczno-ustrojowego.

Przy czym zarówno po okresie 1855–1856, jak i po 1904–1907 zmiany ustrojowe miały charakter połowiczny, co oznaczało, że najtwardszy rdzeń patriotyzmu samodzierżawnego nie dopuścił ostatecznie do innej percepcji państwa. Konserwatyści-patrioci nie chcieli więc zrezygnować z formuły jedności samowładnej władzy, ojczyzny i państwa.

To rodziło konflikty społeczne i polityczne, a w kontekście radykalizację. Niemożność zrealizowania wizji propagowanych przez patriotów-liberałów sprawiła bowiem, że część inteligencji wybrała drogę terrorystyczną, a inna, rozmaite idee utopijne, co m.in. porodziło bolszewizm.

Wreszcie swoje fatalne skutki w początku XX w. przyniosło wcześniejsze zlanie się państwa, władzy i ojczyzny w jedną, patriotyczno-propagandową całość. W konsekwencji ludność Rosji, przez XIX wiek intensywnie karmiona imperialistyczno-patriotycznymi treściami, w momencie, kiedy załamało się państwo w 1917 r., okazała się nieprzygotowana do oddolnego budowania demokratycznych struktur państwa, a także wyborów jego władz. Zmęczeni wojną i domagający się przeprowadzenia ważnych reform, rolnej i robotniczej, byli poddani upadłego Imperium Rosyjskiego nie posiadali podstawowych narzędzi, które pozwalałyby im rozpoznać pojęcia fundamentalne z punktu widzenia konstrukcji innej wizji państwa niż samodzierżawne, biurokratyczne, imperialistyczne i paternalistyczne. Podobna sytuacja wystąpiła również w latach 90. XX w.

Czytaj więcej

Plus Minus

Rewolucja lutowa wciąż przeraża elity Rosji

Część rosyjskich elit obawia się, że kraj nie sprosta potencjalnej transformacji i przestanie liczyć się na świecie, a nawet osunie się w anarchię. Historia rewolucji lutowej 1917 r. jest fundamentalna dla zrozumienia tych obaw.

Zdominowane społeczeństwo

W konsekwencji pustkę po carskim maksymalnym patriotyzmie imperialno-państwowym zapełniła inna maksymalistyczna koncepcja, której „konwergencji” dokonał Józef Stalin. I za czasów putinowskiej Rosji mamy częściową kontynuację tych procesów. Przykładem tego jest monstrualny wręcz kult i mit tzw. pabiedy (zwycięstwa) z 1945 r., który w wymiarze politycznym oraz ideologicznym w Federacji Rosyjskiej przypomina co do istoty i pewnych form patriotycznych kult wojny 1812 r.

W tym przypadku trafne są obserwacje prof. Konstantina Morozowa z jego najnowszej biografii pisarza i polityka Borysa Sawinkowa. Według niego z jednej strony część współczesnych elit rosyjskich „zachwyca się carami-konserwatystami i Stołypinem”, próbując szukać swoich duchowych korzeni i legitymacji „w starej, imperialnej Rosji”. Z drugiej strony druga ich część usprawiedliwia Stalina i jego politykę. I mimo zewnętrznych sprzeczności, które zachodzą między tymi dwiema opcjami elit, według Morozowa mają one fundamentalną cechę wspólną. Jest nią traktowanie społeczeństwa jako przedmiotu swoich działań i źródła dochodów, a nie jako podmiotu historii.

Tym samym Morozow potwierdził założenie, że współczesne elity państwowe Rosji patrzą na państwo jako na strukturę, która jest tworzona od góry, przez wąskie kręgi decydentów-elit, a nie oddolnie, przez społeczeństwo. W takim układzie to państwo dominuje w procesie rozwoju społeczeństwa i je zupełnie kontroluje. Oparte na rozbudowanej machinie biurokratyczno-administracyjnej oraz rozmaitych służbach bezpieczeństwa jest instytucją najważniejszą i najsilniejszą w rosyjskiej rzeczywistości.

Dlatego też, jak za caratu i reżimu komunistycznego, według Morozowa, Rosja poradziecka z nieufnością lub wrogością odnosi się do inteligencji, która mimo wszystko zachowała ciągłość z tą z przełomu XIX i XX w. Dlatego Władimir Putin i jego elita znów postawili na imperialno-państwową wersję patriotyzmu, okraszoną do tego pewnymi nostalgiami z czasów sowieckich. Można więc mówić o kolejnej wojnie rosyjskich patriotyzmów.

Pozostaje pytanie, na ile tego patriotycznego, choć w ostatnim czasie to już bardziej szowinistyczno-nacjonalistycznego, paliwa wystarczy, żeby okiełznać wszelkie przejawy niezadowolenia i utrzymać obecny ustrój i formę rządów. I tym samym, żeby zwalczyć patriotyzm o nacechowaniu humanistycznym. A jeśli nie wystarczy, to czy Kreml nie zdecyduje się na skok w lata 30. XX w., czyli w wielkie represje i czystki? Warto też zapytać, czy w przypadku potencjalnej zmiany systemu, np. na liberalną i demokratyczną, nowe władze byłyby w stanie naprawić szkody, które machina propagandowa wyrządziła ludności Rosji przez ponad dwa wieki. I w końcu usunąć antypolskie, a przede wszystkim antyukraińskie, podłoże narracji propagandowo-imperialno-patriotycznych.