Dariusz Wolski. Z ciemności potrafi wydobyć ludzką twarz

Trudno w to uwierzyć, ale ten polski operator nigdy wcześniej nie usłyszał swojego nazwiska ze sceny Dolby Theater w Los Angeles. Teraz pierwszą nominację Akademii przyniosła mu nie wielka hollywoodzka produkcja, lecz skromny jak na amerykańskie warunki wyreżyserowany przez Brytyjczyka Paula Greengrassa film „Nowiny ze świata", który w warunkach pandemii zamiast do kin trafił do Netflixa. To western, a raczej antywestern, i adaptacja wydanej w 2016 roku powieści Paulette Jiles. Ameryka, rok 1870. Weteran wojny secesyjnej, kapitan Jefferson Kyle Kidd, jeździ od miasta do miasta i prezentuje ludziom na Dzikim Zachodzie newsy z gazet. Za 10 centów każdy może wejść na swoisty „przegląd prasy" i posłuchać, co dzieje się na świecie i w jego własnym stanie. Niektóre informacje, choćby o przyjęciu poprawek do konstytucji o zniesieniu niewolnictwa, wywołują reakcje jak na wiecach. Kraj jest wciąż podzielony, wszystko w nim buzuje.

W podróży przez Teksas kapitan trafia na dziesięcioletnią „podwójną sierotę" Johannę. Dziewczynka ma w pamięci obrazy mordowanych przez żołnierzy rodziców, ale i wyrzynanych Indian, wśród których się wychowała. Mówi tylko w języku kiowa, ma jednak przy sobie papiery, z których wynika, że po drugiej stronie Teksasu mieszka jej ciotka. Kidd też tam kiedyś mieszkał z żoną. Ma własne rachunki ze sobą i winy wojenne, które chce odkupić. Postanawia dostarczyć Johannę do rodziny, choć wie, że ta droga będzie niebezpieczna. I jest.

Punkt wyjścia jak w rasowym westernie. Ale Paul Greengrass, autor paradokumentalnych dramatów „Krwawa niedziela" i „Lot 93", nie ma temperamentu i zainteresowań klasyków gatunku Johna Forda czy Howarda Hawksa. Reżyser założył też, że nie będzie w „Nowinach ze świata" scen w barze z wahadłowymi drzwiami. Indianie pojawiają się w filmie dwa razy – zawsze za mgłą, w ujęciach pełnych poezji. Podobnie przeciwstawił się kanonom gatunku Dariusz Wolski. – Większość westernów miała wspaniałe, malarskie zdjęcia. Chcieliśmy z Paulem zachować tę malowniczość, dodając jej jednak współczesny wygląd – mówił w jednym z wywiadów.

Współczesność jest słowem kluczem do tego filmu. Greengrass przyznaje, że w „Nowinach ze świata" nawiązywał do czasów Trumpa: do świata skłóconego, pełnego rasizmu, nierówności, rządzonego przez ludzi podsycających podziały i produkujących fake newsy. W jednym z miast miejscowy potentat każe Kiddowi czytać propagandowe artykuły z wydawanej przez niego gazety. „Pięć lat po wojnie secesyjnej Ameryka była mocno podzielona, borykała się z poczuciem straty i wciąż szukała jedności. Pokazując odyseję kapitana Kidda i Johanny próbowałem przypomnieć, że to zwykli ludzie, często zepchnięci na margines mogą nam wskazać drogę do uzdrowienia" – przyznaje Greengrass.

Krytycy w recenzjach przywołują „Poszukiwaczy" Johna Forda, gdzie też znalazł się motyw sierot wychowanych przez Indian. Ale dziś już bohater nigdy nie pozwoliłby sobie na uwagę, jaką rzucał w tamtym filmie John Wayne: „Życie z Komanczami to nie życie".

Nowoczesna jest też w „Nowinach ze świata" gra aktorów: wyciszonego, przetrawiającego własną traumę bohatera granego przez Toma Hanksa i 12-letniej, rewelacyjnej Heleny Zengel, znanej z „Błędu systemu" Nory Fingscheidt. Nowoczesna jest muzyka Jamesa Newtona Howarda, a wreszcie zdjęcia Dariusza Wolskiego.

Z zapierającymi oddech obrazami rozległych prerii, wąskich kanionów i kamienistych gór kontrastują ujęcia ciemnych, surowych wnętrz. Nie bez powodu Gore Verbinsky powiedział kiedyś, że Wolski jest jedynym operatorem, który z ciemności oświetlonej tylko płomieniem świecy potrafi wydobyć ludzką twarz.

Wolski wiedział, że reżyserowi tego filmu zależało na zdjęciach nieprzekombinowanych, naturalnych. Na planie nie używał typowych dla westernów podnośników, a ujęcia galopujących koni kręcił kamerą umieszczoną na zwykłym pick-upie. W ogromnej liczbie ujęć wykorzystywał naturalne światło.

Realizm jest sztuką

Paul Greengrass i Dariusz Wolski pierwszy raz spotkali się w studiach Pinewood w 2008 roku. Polak kręcił wtedy „Sweeneya Todda" z Timem Burtonem, a Greengrass „Ultimatum Bourne'a". Gdy ponad dziesięć lat później Greengrass przysłał mu scenariusz „Nowin ze świata", Wolski od razu wiedział, że to propozycja nie do odrzucenia, choć są artystami z różnych światów.

– Ja miałem za sobą doświadczenia pracy z Tonym Scottem, Ridleyem Scottem, z Gore Verbinskym i z reklamy. Paula zawsze charakteryzował temperament dokumentalisty. W „Nowinach ze świata" te nasze spojrzenia na świat gdzieś w połowie drogi się spotkały – mówi Wolski, ale też zaznacza, że było to o tyle łatwiejsze, że on sam nigdy nie należał do artystów, którzy kręcą filmy na komputerze. – Moje obrazy uchodzą za wystylizowane wizualnie, jednak u ich podłoża jest podejście realistyczne. „Piraci z Karaibów" byli kręceni na Morzu Karaibskim. Zdjęcia do filmów Ridleya Scotta też zawsze robiliśmy w autentycznych krajobrazach i lokacjach – przypomina i dodaje, że realizm i artyzm się nie wykluczają.

– Ludzie myślą, iż robiąc realistyczne zdjęcia, wystarczy włączyć kamerę. Nieprawda. Proszę obejrzeć wielkie reportaże z ulicy, dostrzec, jak fotograficy pokazują obrazy wojen i innych tragedii. Ich zdjęcia mają swoją kompozycję, łapią język ciała, światło. A jakie wspaniałe, artystyczne oko miał wybitny fotografik brazylijski Sebastiao Salgado!

Przygotowując się do „Nowin ze świata", Wolski i Greengrass oglądali „Ewangelię według świętego Mateusza" Pasoliniego z przepięknie skomponowanymi, robionymi kamerą „z ręki", kadrami Tonina Delli Collego. Włochów do takiego stylu filmowania zmusił przede wszystkim niski budżet. Dla pary Greengrass– –Wolski stał się on kompromisem między dokumentalnym zacięciem pierwszego z nich i przyzwyczajeniem do wielkich przedsięwzięć drugiego.

Dopasowali się. – Trzeba umieć słuchać reżysera – powtarza przecież zawsze Polak. Z kolei Paul Greengrass korzystał z pomysłów Wolskiego.

– Kupiłem tani dron i zrobiłem zdjęcia lokacji z góry, żeby Paul mógł sobie lepiej wyobrazić teren, kiedy rysował storyboardy – opowiada operator. – Od razu zaznaczył, że nie chce mieć w filmie perspektywy „z lotu ptaka". Ale po jakimś czasie przyszedł: „Wiesz, jednak podobają mi się te zdjęcia z góry. Wykorzystajmy je". Wynajęliśmy helikopter.

Pracowali w Nowym Meksyku, w okolicach Santa Fe. Okres zdjęciowy trwał zaledwie 52 dni, na planie nie było ton sprzętu, starali się maksymalnie wykorzystywać naturalne światło. – Surowe warunki – śmieje się operator. Był koniec roku, zima, jednego dnia w ciągu niewielu godzin mogli robić zdjęcia w słońcu i o zmierzchu. Realizując jedną z najtrudniejszych sekwencji – burzę piaskową – pracowali podczas autentycznego pogodowego kataklizmu, stawiając zapory, by porywy wichru nie poraniły Toma Hanksa. Chcieli całą scenę nakręcić w czasie burzy, nie zgodzili się na to producenci z Universalu. Dlatego część zdjęć powstała w burzy wygenerowanej sztucznie.

– To była bardzo interesująca praca – mówi Wolski. – Spotkanie naszych dwóch różnych światów doprowadziło chyba do znalezienia czegoś wyjątkowego.

Bez biletu powrotnego

Dariusz Wolski urodził się w Warszawie, w 1956 roku. – Moja siostra malowała, a mnie się to bardzo podobało. Jako nastolatek starałem się wymyślić sobie pracę, która nie zmuszałaby mnie do odsiadywania szycht w banku.

Po maturze zdał do łódzkiej filmówki. – To była prestiżowa szkoła – opowiada. – Każdy czuł się tam jak wielki artysta.

Uczył się w Łodzi trzy lata, a najważniejsze okazało się dla niego spotkanie z Witoldem Sobocińskim. – Pamiętam warsztaty, podczas których mistrz skomponował plan filmowy, oświetlił go, a my musieliśmy to sfilmować. Oglądaliśmy też, bez dźwięku, jego filmy, a on po 20 latach potrafił opowiedzieć o każdym ujęciu z najdrobniejszymi szczegółami.

W 1979 roku Wolski postanowił zmienić swoje życie. Czuł, że w komunistycznym kraju nie ma dla niego przyszłości. Widział ludzi, którzy zapijali szarzyznę, marnując swój los. Chciał wyjechać. Sprzedał „malucha" i kupił bilet do Stanów. Po jakimś czasie odesłał matce ten powrotny. Żeby się nie łudziła, że syn szybko wróci.

Dziś polscy operatorzy pracują na całym świecie. Nikogo to nie dziwi. Podpisują kontrakty, wyjeżdżają jako gwiazdy, często wracają potem do swoich polskich domów. Wtedy było inaczej. Na Zachodzie trzeba było wszystko zaczynać od nowa. Tak zrobili wcześniej Adam Holender czy Andrzej Bartkowiak.

Początki Wolskiego w Stanach też były trudne. Musiał przetrwać w Nowym Jorku, płacić czynsz. Wynajął razem z kolegą małe mieszkanie, właściwie klitkę, w której kuchnia była razem z łazienką, a – jak wspominał w 2015 roku w wywiadzie z Michałem Hernesem – w lecie żar panował tam taki, że chłodził się, wsadzając głowę do lodówki. Wykonywał dorywcze prace, szlifował angielski, uczył się Ameryki. Żył nędznie, zapamiętał, jaką ogromną radość sprawiło mu, gdy kupił sobie pierwszy magnetofon stereo. Walczył. Dzięki rekomendacji klienta, któremu malował mieszkanie, trafił do biura architektonicznego. Starał się łapać fuchy, które zbliżałyby go do branży filmowej.

Poczuł się szczęściarzem, gdy dostał się do BBC. Pracował jako asystent kamery. Cudów tam nie zobaczył, ale od podszewki poznał pracę telewizyjnych dziennikarzy. Otarł się o inny świat, uczestniczył w nagrywaniu wywiadów z politykami, naukowcami, artystami. Zaczął robić małe dokumenty. A stamtąd trafił do ekip kręcących niskobudżetowe filmy i wreszcie do branży muzycznej.

Lata 80. przyniosły wybuch wideoklipów. Powstało MTV, nakręcił dla nich swój pierwszy teledysk. Potem następny. I następny. Rozeszła się fama, że jest taki Polak, który ma wyobraźnię i warsztat. Zadzwonił Bob Dylan.

– W moim pokoleniu wielu młodych ludzi tak właśnie zaczynało – mówi.

Dziś Dariusz Wolski ma na koncie ponad 100 wideoklipów, m.in. Keitha Richardsa, Aerosmith, Stinga. Szybko zainteresowała się nim reklama. A tam już były wielkie budżety, sięgające nierzadko miliona dolarów.

Pierwszą propozycję z kina dostał w 1993 roku, 14 lat po wyjeździe z Polski. Od Petera Medaka, starszego o pokolenie Węgra, który w 1956 roku, po upadku powstania węgierskiego, wyemigrował do Stanów. „Krwawy Romeo" był opowieścią o nowojorskim policjancie, który płaci wysoką cenę za współpracę z mafią. A zaraz potem odezwał się do niego Alexander Proyas, z którym znali się z przemysłu reklamowego. Wolski zrobił zdjęcia do „Kruka". Temu filmowi towarzyszyła tragedia. Główną rolę grał w nim Brandon Lee – syn tragicznie zmarłego gwiazdora filmów kung-fu Bruce'a Lee. Brandon zginął na planie. W magazynku pistoletu, z którego w jednej ze scen do niego strzelano, obok ślepych znalazł się prawdziwy nabój. Fani uznali to za zamach o podłożu rasistowskim albo za działanie chińskiej mafii. Jednak rodzina chciała, by film wszedł na ekrany. Mroczne zdjęcia z „Kruka" zachwyciły widzów i fachowców. Kilka lat później Wolski z Proyasem nakręcili thriller science fiction „Mroczne miasto". Ale po „Kruku" do Wolskiego zgłosił się też Tony Scott.

Ich pierwszym wspólnym filmem stał się „Karmazynowy przypływ". To był przełom w karierze Wolskiego. Hit kasowy, który zarobił 157 mln dolarów. Temat: konflikt z Rosją i podwodny okręt amerykański, z którego może zostać wystrzelona bomba atomowa. Kontakt z dowództwem zostaje zerwany i załoga sama musi zadecydować, co robić. W rolach głównych wystąpili Gene Hackman i Denzel Washington.

Zdjęcia zachwyciły fachowców. Do osiągnięcia efektów podwodnych wykorzystano nie tylko kolory czerwony i niebieski, ale również grafikę komputerową, cyfrową obróbkę obrazu, nakładki, animację i wszystkie nowoczesne środki techniki filmowej. Po „Karmazynowym przypływie" Wolski był już na szczycie.

Z Gorem Verbinskim zrobił w 2001 roku komedię „Mexican" z Julią Roberts i Bradem Pittem, a wkrótce potem zaczęli zdjęcia do „Piratów z Karaibów: Klątwy Czarnej Perły", czyli fantastyczne krajobrazy Karaibów, błękitne morze, przygoda. Tak to wygląda z perspektywy czasu. Ale na początku produkcji było głównie ogromne ryzyko. I przerażenie producentów, którzy pytali, co wyprawia na planie Johnny Depp. Czy w ekstrawaganckim, silnym makijażu gra homoseksualistę? Wariata? Pijaka? Idiotę? Co to za stylizacja ze złotym zębem? A jeszcze te zdjęcia, bo akcja toczy się w świetle płomienia świeczki czy ognia.

Obawy okazały się niepotrzebne. „Piraci" stali się superprzebojem, przynieśli ponad 650 mln dolarów. Z takich kąsków Hollywood nie rezygnuje. Verbinski nakręcił dwie kolejne części przygód korsarza, potem pałeczkę przejął od niego Rob Marshall. Wolski pracował przy wszystkich częściach.

Jego kariera galopowała. Tuż po pierwszych „Piratach" przyszła nowa filmowa przygoda. W 2007 roku zaproponował mu współpracę Tim Burton – zbliżające się wówczas do pięćdziesiątki najsłynniejsze dziecko amerykańskiego kina. Facet o nieposkromionej wyobraźni, który sam przyznaje: „Granice tego, co uważa się za rzeczywistość, są dla mnie dość niejasne. Nie przywiązuję wagi do realiów, więc czuję się zakłopotany, gdy ktoś próbuje zmusić mnie do robienia tradycyjnych filmów. Ja tego po prostu nie potrafię". Z Dariuszem Wolskim przy „Sweeneyu Toddzie: demonicznym golibrodzie z Fleet Street" porozumieli się doskonale.