Skibniewska - zapomniany tytan literatury

Gdyby książki przetłumaczone przez Marię Skibniewską ułożyć jedną na drugiej, wyrosłaby sterta wysokości dwustu ośmiu centymetrów. Wiem, bo zmierzyłem.

W latach trzydziestych Tadeusz Boy-Żeleński obstalował sobie pocztówkę, na której on, Boy, stoi dumnie obok stosu przełożonych przez siebie dzieł literatury francuskiej – Balzaca, Moliere'a, Prousta, Stendhala, Villona... Skibniewska mierzyła nieco ponad metr sześćdziesiąt. Przekłady skryłyby ją bez reszty.

Tak się poniekąd stało. Kiedy zmarła, autor okolicznościowej notatki zamieszczonej w „Roczniku Literackim" – która miała stać się kanwą wszystkich jej późniejszych życiorysów – z niedowierzaniem kwitował owoce swoich poszukiwań biograficznych:

„Nieszukająca rozgłosu aż do przesady... Dostępne mi wycinki prasowe mówią żenująco mało. Dlatego sięgnąłem do akt osobowych wydawnictwa i aż ze szczegółami starałem się przedstawić tak typowy życiorys zasłużonej polskiej humanistki, o której (poza imponującym wynikiem jej prac) mało kto wie cokolwiek".

Czytając te słowa trzydzieści sześć lat później, mam ochotę przytaknąć – ale i pomstować. Osiemdziesiąty czwarty, rok śmierci Skibniewskiej... Ileż wtedy można było ustalić. Żyła jej siostra, żył obdarzony kapitalną pamięcią brat, żyła Eligia Bąkowska, tłumaczka Modiano i Maupassanta, z którą Skibniewska spędziła blisko dwie dekady w redakcji romańskiej Czytelnika, oraz Jerzy Lisowski, który ze Skibniewską tłumaczył na cztery ręce dramaty Geneta, a ją samą nazywał swoją mistrzynią. Żyły redaktorki, które latami opracowywały jej przekłady. Wicher przemian politycznych – a może tylko wietrzyk ludzkiego niedbalstwa – nie zdążył jeszcze zdmuchnąć archiwów wydawniczych. Być może w jakimś magazynie przy Wiejskiej, Foksal lub Smolnej wciąż można było wygrzebać teczkę „Władcy Pierścieni", „Kwartetu aleksandryjskiego", „Buszującego w zbożu" albo „Ambasadorów", i na marginesach maszynopisu ujrzeć ślady dyskusji nad ostatecznym kształtem przekładu. Dziś już nie.

Czytaj więcej

Plus Minus

Latynoski Wałęsa wraca zza krat

Powracający z więzienia do brazylijskiej polityki były prezydent Luiz Lula da Silva prowadzi w sondażach i może zabrać drugą kadencję Jairowi Bolsonaro. Coraz więcej osób zastanawia się, czy obecna głowa państwa, która otoczyła się wojskowymi, tak po prostu uzna swoją ewentualną porażkę.

Rozziew między astronomicznym dorobkiem przekładowym Skibniewskiej a znikomością śladów, jakie po niej pozostały, poraża. Trudno przez chwilę nie pomyśleć, że coś jest na rzeczy. Że chciała zniknąć, rozpuścić się w przekładzie. W istocie jednak – choć jedna z osób, która o Skibniewskiej mogłaby sporo opowiedzieć, zginęła drastyczną i przedwczesną śmiercią – nie ma powodów, by tajemnicy, jaka spowija tłumaczkę, przypisywać sensacyjne znaczenia. Na dzisiejszą niewiedzę składają się zgoła prozaiczne okoliczności: upływ lat, samotniczy tryb życia, brak dzieci i sama natura zawodu tłumacza, w którym najbardziej epickie dramaty rozgrywają się zwykle bez świadków, w myślach lub na pokreślonych kartkach.

Zostało kilka fotografii. Na pierwszej: świeżo upieczona absolwentka szkoły żeńskiej im. Cecylii Plater-Zyberkówny. Na drugiej: czterdziestokilkuletnia kobieta o spojrzeniu, które wydaje się jednocześnie przenikliwe i nieprzeniknione. Na trzeciej: posiwiała staruszka w niepokojąco grubych okularach.

Jest też chuda teczka w Związku Literatów Polskich, a w niej ankieta osobowa, z której można się dowiedzieć między innymi, że przed wojną Skibniewska należała do Polskiego Czerwonego Krzyża i Polskiego Towarzystwa Tatrzańskiego. (Czyżby istniała zależność między umiłowaniem gór a siłą opisów przyrody w polskim przekładzie „Władcy Pierścieni"?). Że podczas okupacji pracowała jako tkaczka chałupniczka. Że obok angielskiego i francuskiego znała – słabo – rosyjski i niemiecki. W kwestionariuszu tłumaczka podała także swój prywatny numer telefonu z lat pięćdziesiątych. Czy niedostatek świadectw materialnych upoważnia biografa do podejmowania telekomunikacyjnych seansów spirytystycznych? Wklepuję pięć cyfr starego warszawskiego numeru na klawiaturze nokii. Listę pytań mam w głowie od miesięcy. Na przykład:

O jakiej przyszłości marzyła pani, wstępując na Wydział Filozoficzny Uniwersytetu Warszawskiego?

Dlaczego w latach trzydziestych podjęła pani pracę nauczycielki polskiego w swojej dawnej szkole – i dlaczego zrezygnowała z niej pani po roku?

W jakich okolicznościach poznała pani język angielski?

Który przekład był pani ulubionym?

Którą postać z „Władcy Pierścieni" lubi pani najbardziej?

Czy Tolkien odpisał na pani list z czerwca 1959 roku?

Jak stworzyła pani język dla Holdena Caulfielda?

A także: czy podpisze mi się pani na egzemplarzu „Samotności długodystansowca"?

Ale po drugiej stronie żaden duch nie podnosi słuchawki.

Przykrości długiego czekania

Teczka w archiwum Instytutu Pamięci Narodowej jest jeszcze cieńsza od tej w ZLP i zawiera tylko formularz paszportowy: wkrótce po przejściu na rentę Skibniewska ubiega się o zgodę na wyjazd turystyczny do Hiszpanii z wycieczką Orbisu. Na temat jej aresztowania w czterdziestym ósmym – ani świstka.

Nie pisze o niej we wspomnieniach „Ułańska młodość" jej starszy brat, Franciszek Skibiński, weteran sześciu kampanii wojennych, za to pierwsze zdanie tej książki daje pogląd o atmosferze ich wspólnego domu rodzinnego: „Od wczesnego dzieciństwa ja i mój młodszy brat Józef [...] postanowiliśmy, że zostaniemy ułanami i będziemy walczyć o wyzwolenie Polski, jak to robili Rafał Olbromski i Krzysztof Cedro". Dalsza lektura pozwala mniemać, że jeśli kiedykolwiek Skibniewska potrzebowała porady przy tłumaczeniu scen bitewnych lub chciała się dokształcić w kwestii szermierki, manewrów kawaleryjskich tudzież koszarowych żartów, to miała się do kogo zwrócić.

Szczątkowe dokumenty w Archiwum Uniwersytetu Warszawskiego informują, że pracę dyplomową poświęciła realizmowi Balzaca i Conrada. Proroczo: po latach miała przetłumaczyć parę opowiadań tego drugiego, a w latach pięćdziesiątych, w Czytelniku, sprawowała pieczę nad wznowieniem „Komedii ludzkiej" (ta edycja – „trawiastozielony płot z Balzaca" – przewija się wśród rzeczy, których nie wyrzucił Marcin Wicha). Większość przekładów pochodziła z przedwojennego dorobku Boya, brakujące tomy tłumaczył Julian Rogoziński. Kiedyś przyszedł opowiedzieć o kulisach swojej pracy na spotkaniu sekcji przekładowej ZLP. Zaproszono i Skibniewską, ale – dlaczego mnie to nie dziwi? – ze stenogramu wynika, że głos zabrała tylko raz, na chwilę, wywołana przez zagajającego.

Co ponadto? Sześć listów, po kilka linijek każdy, w których Skibniewska jako szefowa redakcji romańskiej informuje tłumaczy o losach ich przekładów. Te listy, w zasadzie urzędowe, są świadectwem niedoścignionej kurtuazji – i niczego więcej. „Niezmiernie mi przykro – pisze do tłumacza dopytującego, co się dzieje z dramatem Calderona „Alkad z Zalamei" – że tak długo czeka Pan na tę książeczkę; zwłoka wynikła właśnie z wielkiej pieczołowitości, z jaką opracowujemy to wydanie. Dwubarwny druk, staranne wykonanie – to wszystko pochłania wiele czasu. Mam nadzieję, że piękna szata graficzna ucieszy Pana i wynagrodzi przykrości długiego czekania".

Czytaj więcej

Plus Minus

Podsłuchy i inwigilacja. Branża przeżywa boom

Bezpieczeństwo w biznesie to dziś jedna z najbardziej dochodowych branż na rynku. Firmy wydają setki tysięcy, by zabezpieczyć się przed cyberatakami, podsłuchami, a przede wszystkim przed wyciekiem poufnych danych czy informacji.

Poza rolę sumiennej pracownicy wydawnictwa nie wyszła też, udzielając wypowiedzi dla miesięcznika „Nowe Książki". Początek lat siedemdziesiątych, w Polsce nabiera rozpędu boom na prozę z Ameryki Łacińskiej, szefowa redakcji romańskiej przedstawia plany wydawnicze swojego działu (imponujące zresztą: w przygotowaniu są „Alef" Borgesa i „Opowieści o kronopiach i famach" Cortázara; trwają zabiegi o prawa do „La casa verde" Llosy i „Guerra del Tiempo" Carpentiera). Robi to kompetentnie, a przy tym tak bezosobowo, że cytat mijałby się z celem, gdyby nie dwie kwestie. Po pierwsze, Skibniewska – naprowadzona na ten wątek przez dziennikarza – mówi o pracy tłumacza. Po drugie, w superlatywach wypowiada się na temat osoby, z którą – o czym za chwilę – miała prywatnie na pieńku:

„Jeśli chodzi o tłumaczy, to nasze wydawnictwo współpracuje z takimi znakomitymi tłumaczami, jak Kalina Wojciechowska czy Zofia Chądzyńska. Są to tłumaczki, które Amerykę Południową znają niejako od środka, co dla tłumacza literatury iberoamerykańskiej jest rzeczą niesłychanie ważną. Dla nas Ameryka Łacińska stanowi pewną całość i nawet nie zdajemy sobie sprawy, jakie olbrzymie trudności napotyka tłumacz, który nie znając danego kraju, próbuje przebrnąć przez zasadzki językowe, jak np. używanie określeń gwarowych, idiomów nieużywanych poza granicami danego kraju czy nawet miasta, choć przecież język jest ten sam dla całego nieomal kontynentu. Oczywiście szukamy młodych tłumaczy, ale przecież i my, i oni musimy pamiętać, że znajomość języka hiszpańskiego wcale nie wystarczy do tego, aby być upoważnionym do tłumaczenia dzieł literatury argentyńskiej, chilijskiej czy meksykańskiej".

Na tym w zasadzie kończą się jej publiczne wystąpienie. Jeszcze figlarny przypis od tłumaczki na szesnastej stronie powieści Jetty Carleton „Księżycowe kwiaty": „Carry Nation (1864–1911) zdobyła w Ameryce rozgłos, zwalczając alkoholizm nie tylko słowem, ale także siekierą, bo osobiście demolowała knajpy". A także słowo wstępne do „Portretu damy" Henry'ego Jamesa – jedyny, o ile wiem, komentarz, jakim Skibniewska kiedykolwiek opatrzyła przetłumaczone przez siebie dzieło. Oczekiwałby człowiek Bóg wie czego: że skoro wreszcie zdecydowała się przemówić, to wyjawi rzeczy niesłychane – o kulisach swojej pracy, o autorze albo chociaż o Isabel Archer, głównej bohaterce. Nic podobnego. Tekst jest elegancki, erudycyjny i dyskretny. Zwierzeń nie zawiera.

Coś na kształt widmowego portretu

Pozostało zwrócić się ku ludzkiej pamięci, która wszakże jest źródłem dosyć mizernym, jeśli pragniemy dowiedzieć się, co myślała pewna tłumaczka pół wieku temu, siedząc samotnie nad przekładem, dajmy na to, Salingera. Mimo to próbowałem, niemal zawsze daremnie. Skruszony uśmiech na pokrytej zmarszczkami twarzy: „Nie wiem... Nie pamiętam... To było tak dawno...". Maile wracające z informacją: nie doręczono. W słuchawce głos z ukraińskim akcentem: „Pan X się położył. Pan zadzwoni po południu". Osoba, która przypuszczalnie stała za pierwszym polskim wydaniem „Hobbita" (1960), popatrzyła mi z nadzieją w oczy: „Hobbit? To był taki stworek... Prawda?". Raz spóźniłem się definitywnie: niedoszły rozmówca – bratanek Skibniewskiej – zmarł tuż przed tym, jak zdobyłem jego adres.

Ale z czasem na wpół zatarte wspomnienia kolejnych osób zaczęły się układać w coś na kształt widmowego portretu. Słuchałem więc opowieści o Marii Skibniewskiej, a równocześnie czytałem jej przekłady, wypatrując w nich – wbrew zdrowemu rozsądkowi – jakiejś prawdy o jej życiu.

* * *

Przed wojną nie była tłumaczką. Podejrzewam, że nie musiała się niczym zajmować. Jej mąż, zwany w rodzinie wujem Szpakiem, zarabiał niebotyczne pieniądze. Był dyrektorem technicznym elektrowni warszawskiej, a w czasie powstania także komendantem oddziału Armii Krajowej, który działał w elektrowni. Nie wiem, czy nie miał potem z tego powodu jakichś kłopotów. Ale chyba nie za wielkie, skoro mogli sobie po wojnie pobudować dom na ulicy Dąbrówki. Dzisiaj na Powiślu jest skwer jego imienia.

M.S.

Poznali się z wujem, kiedy jeszcze kończyła Platerkę. Wuj wyciągnął swoją siostrę – czyli moją babcię – specjalnie na jakąś mszę do Świętego Aleksandra, żeby pokazać tę Marysię, którą gdzieś poznał. Wuj był konkretny i powiedział, że musi się z nią ożenić, czym wzbudził popłoch rodziny, bo jeszcze nie miał ukończonych studiów. Co to za pomysł! Najpierw musi skończyć studia! I ona musi studiować! Pobrali się, kiedy uzyskał dyplom. Potem dostał się na jakiś staż, chyba w Szwajcarii, i wyjechali na rok czy półtora. Ona przerwała studia na polonistyce, żeby się z nim nie rozstawać.