Zofia Brzezińska: Wymierzanie sprawiedliwości za hitlerowskie zbrodnie to nie tylko procesy norymberskie

Wymierzanie sprawiedliwości hitlerowskim zbrodniarzom kojarzy się przede wszystkim z procesami norymberskimi. Tymczasem proceder ten, znacznie bardziej skomplikowany i czasochłonny, trwa do dziś. Jak wygląda karanie nazistów w XXI w.?

Ciężar nie do udźwignięcia

Tysiące badaczy i historyków zżyma się na myśl, jak wielu okrutnych zbrodniarzy nazistowskich uniknęło kary. Procesy norymberskie, które rozpoczęły się w 1946 r., były nadzieją na rychłą sprawiedliwość dla udręczonych wojną ludzi. Czas jednak pokazał, że tylko niewielki procent sprawców został pociągnięty do odpowiedzialności. Dynamicznie zmieniająca się sytuacja polityczna w powojennych Niemczech, zwłaszcza w RFN, wywołała ogólny chaos, który ułatwiał im ukrywanie się. Temat powoli schodził na drugi plan, w miarę jak ludzie powracali do normalnego życia i bardziej skupiali się na teraźniejszości. Od czasu do czasu jednak sprawa wracała, gdy nagłaśniano ujęcie któregoś z poszukiwanych zbiegów. Zachodnioniemieckie sądownictwo nie było jednak gotowe do udźwignięcia ciężaru narodowosocjalistycznych zbrodni, których charakter był bezprecedensowy.

Czytaj także: Esesman nie odpowie za zbrodnie w obozie koncentracyjnym KL Stutthof

Brakowało m.in. odpowiednich instrumentów prawnych, przede wszystkim przepisów penalizujących ludobójstwo, zbrodnie przeciwko ludzkości czy zbrodnie wojenne. Oskarżeni o zbrodnie nazistowskie byli sądzeni wyłącznie na podstawie art. 211 niemieckiego kodeksu karnego, dotyczącego morderstwa. Zbrodnie hitlerowskie, takie jak eksterminacja Żydów, kwalifikowano jako „morderstwo z niskich pobudek", dokonywane w sposób „podstępny'' i „okrutny". Co więcej, w latach 60. za jedynych sprawców zbrodni nazistowskich w ścisłym znaczeniu tego słowa, uznano Adolfa Hitlera i członków jego najbliższego sztabu oraz elity przywódczej Trzeciej Rzeszy.

Oznaczało to, że działania sprawców niższych rangą, będących wykonawcami rozkazów, kwalifikowano jako „pomocnictwo w morderstwie". Podniesienie kwalifikacji czynu do „współsprawstwa w morderstwie" było dopuszczalne jedynie gdy prokurator udowodnił, że oskarżony wykazywał się okrucieństwem i inicjatywą wykraczającą poza standardowe wykonywanie rozkazów. W takich warunkach dla uzyskania wyroku skazującego, zwłaszcza na karę wysoką i współmierną do winy, konieczne były wiarygodne zeznania świadków. Ponieważ świadkami były zazwyczaj ocalałe ofiary, najczęściej więźniowie obozów koncentracyjnych, ich stan psychiczny i wiarygodność często kwestionowano. Przeżyte traumy i będące ich owocem zaburzenia psychiczne często powodowały, że w konfrontacji z oprawcą zachowanie świadków budziło zastrzeżenia składu orzekającego. Na procesie jednej z esesmanek świadek, zirytowany, że sąd dopytuje go o szczegóły, wyraził oburzenie: „Po co się z nią tak cackać? To zbrodniarka jest, powiesić ją i tyle!''. Innym zeznającym z kolei myliły się daty, miejsca i osoby.

W efekcie sądy często, powołując się na brak świadków lub ich niską wiarygodność i wykorzystując zasadę domniemania niewinności, rozstrzygały wątpliwości na korzyść oskarżonych, wydawały wyroki uniewinniające lub wymierzały niskie, wręcz symboliczne kary.

Sprawa była przełomowa

Ta długoletnia praktyka doczekała się sformalizowania w 1969 r., gdy Sąd Federalny wydał orzeczenie o konieczności udowodnienia indywidualnej winy w masowych mordach. Ten dokument na długie lata sparaliżował skuteczne poszukiwanie i karanie hitlerowskich morderców. Sytuacji nie poprawiła nawet wprowadzona w 1979 r. ustawa o zmianie prawa karnego uchylająca przedawnienie morderstw sprawców i uczestników (pomocnictwo) wszystkich czynów nieprzedawnionych do tego momentu. To dlatego przeprowadzanie procesów nazistowskich zbrodniarzy jest możliwe do dziś.

Momentem przełomowym okazał się kontrowersyjny proces Iwana Demianiuka. Pochodzący z Ukrainy esesman służył jako strażnik w obozach w Sobiborze, Treblince i Flossenbürgu. Po wojnie wyemigrował do USA. W 1988 r. został przez sąd w Izraelu skazany na śmierć, ale w 1993 r. wyrok unieważniono, gdyż dopatrzono się poszlak wskazujących, że to nie skazany był znanym z opowieści więźniów, budzącym grozę esesmanem o przydomku „Iwan Groźny". W 2008 r. niemiecki Główny Urząd Ścigania Zbrodni Narodowosocjalistycznych ponownie wystąpił o ekstradycję Demianiuka na podstawie nowo odnalezionych dokumentów. Wynikało z nich, że to on osobiście prowadził Żydów do komór gazowych w Sobiborze. Sąd Najwyższy USA odrzucił apelację Ukraińca i zezwolił na jego deportację do Niemiec. 30 listopada 2008 r. rozpoczął się tam proces Demianiuka, podczas którego jego adwokat zarzucił prokuraturze i sądowi stronniczość. Usiłował także wybronić swojego klienta, argumentami, iż schorowany 89-latek nie jest zdolny do odbycia kary. Lekarz, który zbadał oskarżonego, wydał jednak inną opinię. 12 maja 2011 r. Demianiuk został uznany za winnego współudziału w masowej zagładzie Żydów w obozie w Sobiborze.

Chociaż nie udowodniono mu służby w pozostałych obozach, jego sprawa i tak była pod tym względem przełomowa. Po raz pierwszy od 1969 r. sąd skazał nazistowskiego zbrodniarza na podstawie nie relacji świadków, lecz dowodu w postaci dokumentów. Były esesman zdecydował się na apelację, ale zmarł przed zakończeniem postępowania apelacyjnego, toteż w świetle prawa niemieckiego pozostał człowiekiem niewinnym zarzucanych mu czynów.

Kino, kantyna i klub

Proces Demianiuka wyznaczył nowy trend w podejściu do kwestii nazistowskich zbrodni. W 2014 r. przed sądem w Lüneburgu stanął Oskar Gröning, wcześniej chroniony przez obowiązującą wykładnię prawa, iż warunkiem skazania jest udowodnienie indywidualnej winy oskarżonego. Zmieniła ją sprawa ukraińskiego strażnika. Został oskarżony o pomocnictwo w zamordowaniu 300 tys. osób w czasie służby w Auschwitz-Birkenau. Mężczyzna bronił się nietypowo: zamiast jak większość oskarżonych w jego sytuacji twierdzić, że nie wiedział o zbrodniach albo że tylko wykonywał rozkazy, przyznał się do winy i wyraził żal z powodu swojego postępowania: „Proszę o wybaczenie. Ponoszę moralną winę, ale o tym, czy jestem winny w świetle prawa, musicie zdecydować wy''.

Gröning nigdy nie ukrywał swojej przeszłości. W 2004 r. udzielił nawet wywiadu, podczas którego beztrosko porównywał obóz Auschwitz do małego miasteczka, w którym były „kino, kantyna i klub sportowy". Twierdził, że chociaż nie mogąc znieść atmosfery obozu, poprosił po dwóch latach służby o przeniesienie na front, to ma też miłe wspomnienia, ponieważ „nawiązał tam wiele wspaniałych przyjaźni".