Jan Pawlicki: PiS nie potrafi tworzyć kultury

Po co prawicy krucjata przeciwko „Zielonej granicy”?

Nie wiem. Rozumiem kalkulacje wyborcze, ale całościowo to wzmożenie przynosi więcej szkody niż pożytku. Nawet jeżeli uznamy, że film nieco karykaturalnie i jednostronnie przedstawia działania Straży Granicznej, policji i wojska, co może przynieść Polsce szkody wizerunkowe na świecie, to w imię czego dokładać do tego i utrawalać stereotyp kraju, w którym politycy piętnują twórców niczym w PRL? Właśnie tym m.in. różnimy się od ruskiego miru, że u nas wolno artystom wypowiadać się przeciwko władzy, krytykować działania służb państwowych i robić o tym filmy, sztuki czy pisać książki.

Czytaj więcej

Opinie polityczno - społeczne

Marcin Giełzak: „Zielona granica” - część prawdy, którą warto zobaczyć

„Zielona granica” Agnieszki Holland mogła być uniwersalnym filmem o wyborze, przed którym stoi ludzkość. Wyszedł jednak bardziej film na wybory w Polsce. Ale czy tylko?

A sam obraz?

Nie jest to dzieło antypolskie. Film Holland jest publicystyką, nie jest to żadne wielkie kino, tylko dość płytki manifest. Bohaterowie są wycięci z papieru i odgrywają swoje role zgodnie z kliszami utrwalonymi w liberalno-lewicowej bańce. „Zielona granica” jest przepełniona tandetnym moralizatorstwem i dydaktyzmem, którego w kinie nie cierpię. Ale nawet manifest powinien być zrobiony na tyle sprytnie, żeby widz uwierzył w filmową rzeczywistość. Wschodnią Polskę zamieszkują przybysze z Warszawy, ewentualnie jacyś chrząkający tubylcy ukazani może przez minutę. Dlatego film uważam za plastik, ale działanie polityków PiS, wypowiedzi prezydenta czy ministrów tylko nakręcają mu darmową promocję, dokładnie tak samo jak pamiętne twitterowe wpisy małopolskiej kurator oświaty Barbary Nowak odradzającej uczniom oglądanie „Dziadów” w reżyserii Mai Kleczewskiej. Efekt? Bilety wyprzedane na pół roku do przodu.

Pytam o to, bo ideowo jest pan związany z prawą stroną. Ale najbliżej panu do prawicowica, konserwatysty czy może pisowca?

Chyba najlepsze określenie to pozbawiony złudzeń konserwatysta. To ono najlepiej oddaje moje podejście do spraw publicznych. Konserwatysta to ktoś, kto rozumie, jak ważna jest dłuższa perspektywa w uprawianiu polityki. Wie też, że bardzo trudno za jej pomocą narzucać ludziom moralność. Są takie spory, które na płaszczyźnie politycznej są nierozstrzygalne, bo przynależą do sfery wartości, autonomicznej dla każdego wolnego człowieka. Konserwatysta to więc ktoś zdający sobie sprawę ze słabości instytucji i polityki. Bynajmniej nie oznacza to braku wierności zasadom, a jedynie świadomość tego, że aby mogły one funkcjonować, potrzebne jest minimum wspólnych wartości, które zapobiegną rozkładowi wspólnoty. Właśnie minimum, a nie maksimum. Nie wymagajmy od ludzi i nie narzucajmy im jedności moralno-politycznej, bo to oznaczałoby tyranię.

Słabość instytucji – to brzmi jak imposybilizm. PiS pokazuje, że można go przełamać.

Mówimy tu o bardzo krótkiej perspektywie. Prawicowiec czy konserwatysta powinien myśleć szerzej. Prawo i Sprawiedliwość nie buduje instytucji, a je kolonizuje, podporządkowuje – od kultury, przez media, po sądownictwo. Te instytucje będą sprzyjać PiS-owi tak długo, jak będzie rządził. Po utracie władzy wajcha zostanie przełożona, co pewnie poskutkuje dalszym osłabieniem struktur państwa.

Każdy poważny, demokratyczny kraj musi mieć instytucje, które nie tyle będą niezależne od polityki, o ile polityka będzie prowadzona tak, by mogły one funkcjonować w oderwaniu od wyników ostatnich wyborów. Partia Kaczyńskiego tego nie gwarantuje, a – co więcej – wprowadza logikę resentymentu. To środowisko miało poczucie wykluczenia, braku wpływu na mainstream w tych latach, gdy było w opozycji. Postanowiło się odwinąć, uniemożliwiając tym samym kontynuację w przekazywaniu kompetencji i władzy po zwycięstwie wyborczym. Owszem, może i jest to skuteczne, ale z punktu widzenia obywatela to żaden wyznacznik. Mam gdzieś ich skuteczność, ja bym chciał, żeby politycy przestrzegali zasad.

Pan nigdy nie wpadł w logikę resentymentu?

Gdy PiS w 2015 roku wygrał wybory, miałem poczucie satysfakcji, że po latach rządów Platformy Obywatelskiej pojawiła się szansa na przełamanie układu władzy, który wydawał się zabetonowany. Państwo miało już zawsze zostać zdominowane przez liberałów, a prawica skazana na marginalizację. Dobre nastawienie wzięło się u mnie także z planów, jakie zaplecze intelektualne PiS-u wówczas przedstawiało. W polskiej polityce – po wejściu do UE i NATO – wypalił się zapał reformatorski. Po aferze Rywina mieliśmy do czynienia z ostatnim impulsem naprawy państwa, również na prawicy. To były pozytywne bodźce. Po ośmiu latach rządów PO zamierzenia PiS wydawały się szansą – złudną, jak się okazało – na kolejny taki impuls. Może gdyby Kaczyński musiał zawiązać koalicję, to wymagałoby to od niego pójścia na kompromis. Ale że zgarnęli całą pulę, okazało się to niemożliwe.

Czytaj więcej

Publicystyka

Jacek Nizinkiewicz: PiS bije w Agnieszkę Holland

Władza przymierza się do wzmożonego ataku na reżyserkę za film „Zielona granica”. Rządzący liczą, że zbiją na tym punkty procentowe w kampanii wyborczej.

A teraz dostrzega pan gdzieś nadzieję na następny punkt zwrotny?

Wybuch pełnoskalowej wojny w Ukrainie na pewno nim był. I choć, oczywiście, jest to tragiczne wydarzenie, to można je przekuć w pozytyw. Mam na myśli poważne potraktowanie własnego bezpieczeństwa; refleksję, że być może przyjdzie nam bronić swojej niepodległości. Niekoniecznie z bronią w ręku, ale właśnie dlatego potrzeba perspektywy wykraczającej poza doraźny spór, żeby całe państwo – nie tylko wojsko – mogło się przygotować do obrony. Chodzi tu o szeroko rozumianą odporność państwa i świadomość, że za bezpieczeństwo odpowiadamy wszyscy: na poziomie przedsiębiorstw, gmin, powiatów, wspólnot sąsiedzkich. Nie da się tego przygotować organizacyjnie w cztery lata. Liczę, że tu mamy już trwały konsensus. Mimo że kampania wyborcza wygląda tak jak wygląda, to nie wierzę, że jeśli opozycja wygra wybory, to cofnie plany modernizacyjne sił zbrojnych zapoczątkowane przez ekipę Jarosława Kaczyńskiego.

Co jeszcze przez te osiem lat udało się prawicy? Mniej pytam o konkretne ustawy, bardziej o duże projekty intelektualne i polityczne.

Trudne pytanie. Wydaje mi się, że to, co prawicy się udało, to dowartościowanie Polski poza dużymi miastami. Nie chcę używać słowa „prowincja”, bo brzmi ono deprecjonująco. Ideowy program Platformy Obywatelskiej był oparty na aspiracji. Na zasadzie: chcemy być jak Europejczycy, więc musimy się wyzbyć tego, skąd jesteśmy. A Prawo i Sprawiedliwość przyszło i powiedziało: zaraz, zaraz, przecież możecie być i Europejczykami, i zachować własną tożsamość. W tym sensie jest to pozytyw, bo Polacy, będąc zwolennikami członkostwa w Unii Europejskiej, chcą być Polakami. I PiS to wyczuł. Oczywiście, to nie jest projekt, ale pewnego rodzaju ideowa korekta, która przełożyła się także na narracje innych formacji.

Gdy chodzi zaś o bardziej materialne sprawy, to przychodzą mi na myśl siły zbrojne. Sam jestem oficerem Wojsk Obrony Terytorialnej i cieszę się, że po dekadach udało się pozbyć sowieckiego sprzętu. Przychodzą mi na myśl również sprawy energetyki – nie jestem tu wprawdzie ekspertem, ale jeśli do skutku dojdzie budowa dużych i małych elektrowni jądrowych, którymi zajmuje się Orlen, zmieni to na dekady sytuację Polski w tym obszarze.

Myślałem, że będzie mowa o historii, bo tu lewica i liberałowie oddali pole konserwatystom. Teraz nawet konkretne przedmioty w szkole kojarzą się z prawicą.

Proszę zauważyć, że trend zwrócenia się ku kultywowaniu pamięci historycznej – który jest mi bardzo bliski – to w głównej mierze zasługa nie samego PiS-u, ale ruchów oddolnych, często inicjowanych przez młodzież czy kibiców piłkarskich. Myślę tu na przykład o upamiętnianiu żołnierzy wyklętych. To lokalne społeczności organizowały uroczystości, PiS jedynie użył ich do uprawiania polityki historycznej. Jest to skuteczne, ale ma również negatywne konsekwencje. Prawo i Sprawiedliwość sprawiło, że historia stała się wykluczająca, bo kojarzy się tylko z jednym prądem ideowym.

W sferze popkultury bardzo dobrze to widać. Filmowe produkcje historyczne ewidentnie tej władzy nie wychodzą, bo decydenci, urzędnicy stawiają na natrętny dydaktyzm i takie projekty promują oraz przeznaczają na nie publiczne środki. Niemcy, Norwegowie, Francuzi – wszystkim się udaje, ich filmy czy seriale historyczne są potem w międzynarodowej dystrybucji. Ale tam politycy nie decydują o tym, kto ma nakręcić film i o czym on ma być. Żaden urzędnik nie zadekretuje, jak w sposób uniwersalny opowiadać o historii, co mogłoby być atrakcyjne dla kogoś o innych poglądach i komunikatywne dla osób z innych krajów. Do tego są potrzebni tacy ludzie jak Jan Ołdakowski, dyrektor Muzeum Powstania Warszawskiego. Ale on już od dawna jest poza kręgiem zaplecza intelektualnego PiS.

Pomysły wykraczające poza plemienny spór przerastają tę formację. A jeśli przedmioty w szkole kojarzą się z prawicą, to jest to zły znak. Liberałowie i lewica potrafią sprawić, by ważne dla nich idee pojawiały się w głównym nurcie „na miękko”, niepostrzeżenie, poprzez edukację czy kulturę. Prawica wojuje toporem tam, gdzie trzeba skalpela. Brakuje finezji.

Ostatnio oglądałem ponownie „Faraona” Jerzego Kawalerowicza. Dzieło po polsku, w którym grają polscy aktorzy, na podstawie świetnego, polskiego materiału literackiego, które pozwala wejść w epokę – z jej wszystkimi wartościami i uwarunkowaniami – w taki sposób, że jest to historia całkowicie uniwersalna. Mogą to obejrzeć ludzie z obcych nam kręgów kulturowych, a mimo to będzie to obraz dla nich zrozumiały. Dlaczego nie możemy zrobić np. filmu o rewolucji bolszewickiej? Czemu nie chcemy przedstawić polskiej perspektywy na to wydarzenie, w którym przecież uczestniczyło wielu naszych rodaków? Powinniśmy prowadzić tego typu narracje. Skupiam się na filmach, bo oddziałują w perspektywie pokoleniowej i stanowią mocne punkty odniesienia w edukacji.

Gdyby na moim miejscu siedział polityk PiS, to pewnie by panu odpowiedział, że to wina środowisk artystycznych, bo jest tam wyraźny przechył w liberalno-lewicową stronę. I poniekąd to prawda.

I właśnie dlatego trzeba dbać o kulturę uniwersalną, nie upolityczniać jej. To nasza wspólna przestrzeń, która może pomóc zdefiniować łączące nas wszystkich minimum wspólnych wartości. Poza tym najważniejszym mecenasem kultury jest przecież państwo. Tak wygląda model finansowania tego sektora w Europie, więc nawet najbardziej „lewackim” artystom też zależy, żeby mieć dostęp do publicznych pieniędzy. Ale trzeba potrafić z nimi rozmawiać, a nie prowadzić krucjatę jak w przypadku Agnieszki Holland, od której wyszliśmy. Nie można używać metod rodem z partyjnej propagandy i liczyć, że artyści się temu podporządkują.

Jak zachęcić młodych do prawicowości? Kiedyś upamiętniali żołnierzy wyklętych, ale dziś większość z nich uważa się za przedstawicieli kulturowej lewicy.

Myślę, że jest to bardzo trudne, bo młodzi w naturalny sposób są w kontrze do władzy, czyli od ośmiu lat – prawicy. Kiedyś byli w opozycji do liberalnej Platformy Obywatelskiej. Im dłużej rządzi prawica, tym bardziej konserwatyzm, prawicowość będą się kojarzyć z odgórnie narzucaną ideą. Zastanowiłbym się raczej, jak przekazać młodym opowieść o Polsce – i wydaje mi się, że można to zrobić tylko za pomocą losów konkretnych ludzi, które odzwierciedlają złożoność naszych dziejów i naszej tożsamości. Nie należy skupiać się na wielkich zwycięstwach albo klęskach, a na indywidualnych historiach. Mnie samego one fascynują, bo są pozbawione ideologii, oddziałują bezpośrednio na emocje – mnie jako prawicowca i pana jako lewicowca może wzruszać ta sama opowieść.

Jak wyglądają podziały ideowe na prawicy?

Niespecjalnie je dostrzegam. Brakuje mi ich. Mamy spory dotyczące kwestii narracyjnych, ale nie ma fermentu intelektualnego, który przed 2015 rokiem można było zauważyć w prawicowych tygodnikach opinii. Jedyne, co widać, to eskalację w zakresie haseł. Zaplecze intelektualne PiS nie funkcjonuje. Mamy dryfowanie od oburzenia do oburzenia. Mamy wskazywanie i ciągłe piętnowanie wroga. Nic więcej. To jest tak nieznośne, że przestałem to śledzić.

Ale mimo wszystko „Do Rzeczy” różni się od „Sieci”. W tym pierwszym, piśmie Pawła Lisickiego, jest więcej tekstów zachodzących władzę od prawej strony.