Spadek po rodzicach – formalności i zasady dziedziczenia

Po pierwsze spadkobierca nabywa spadek z chwilą śmierci spadkodawcy i w większości przypadków, gdy nie ma sporu co do spadkobierców, nie tylko może ale powinien zadbać o spadek, zabezpieczyć go. Postępowanie spadkowe służy zweryfikowaniu spadkobierców i potwierdza ich prawo do dysponowanie spadkiem. Jeśli jest jeden spadkobierca - jest jego właścicielem, jeśli jest kilku - są współwłaścicielami.

Zasady przyznawania spadku po rodzicach

Zasady dziedziczenia ustanawia kodeks cywilny, który określa też szczegółowo rygory sporządzania testamentu.

Spadek po rodzicach a testament

Jeśli testament został sporządzony, to on ma pierwszeństwo rozstrzygając, kto i w jakim ułamku odziedziczy spadek.

Osoba, która posiada testament, na wieść o śmierci spadkodawcy jest prawnie zobowiązana złożyć dokument w sądzie lub u notariusza. Dobrze jest zatem wiedzieć gdzie jest testament i pilnować go przed utratą lub zniszczeniem.

Spadek po rodzicach bez testamentu

Jeśli spadkodawca nie sporządził testamentu bądź okaże się on nieważny lub spadkobiercy testamentowi odrzucą spadek (co raczej rzadko się zdarza) przechodzimy na dziedziczenie ustawowe wskazane w kodeksie cywilnym (art. 931 kc.).

W pierwszej kolejności do spadku z ustawy powołane są - mówiąc językiem prawniczym - dzieci spadkodawcy oraz małżonek. Dziedziczą oni w częściach równych, ale część przypadająca małżonkowi nie może być mniejsza niż 1/4 spadku. Jeżeli dziecko spadkodawcy zmarło wcześniej, jego udział spadkowy przypada jego dzieciom w częściach równych. Jeśli więc zmarły zostawił np. małżonkę, córkę i dwoje wnucząt po wcześniej zmarłym synu, to w sądowym postanowienie o nabyciu spadku lub w notarialnym poświadczeniu dziedziczenia małżonka i córka uzyskają po 1/3 spadku, a wnuki po 1/6.

Ważna uwaga: Te potwierdzenia nabycia stwierdzają tylko i aż, kto i w jakim ułamku dziedziczy spadek. Nie mówią o tym, kto z członków rodziny otrzymuje konkretny składnik spadku - to następuje w odrębnym postępowaniu o dział spadku. Do takiego podziału wszyscy spadkobiercy są współwłaścicielami spadku i każdej należącej do niego rzeczy.

Odrzucenie spadku po rodzicach

Coraz częściej zdarza się, że spadkobierca odrzuca spadek. Zwykle robi to dlatego, że zmarły zostawił długi, np. nieuregulowane podatki czy niespłacone kredyty, a o stwierdzenie nabycia spadku występuje jakiś wierzyciel, w szczególności bank. Wprawdzie od kilku lat spadkobierców chroni tzw. dobrodziejstwo inwentarza, tj. zasada, że odpowiadają za długi spadkowe do wysokości czynnej wartości ich spadku (mówiąc prościej – nie będą musieli nikomu oddać więcej niż sami odziedziczyli), ale wiele osób woli z góry uniknąć kłopotów.

Odrzucenie spadku także bywa jednak dość kłopotliwe. Po pierwsze nie wszyscy wiedzą, jakie zmarły miał długi (a nawet czy miał jakikolwiek majątek). To wymaga rozeznania, ew. sporządzenia tzw. spisu inwentarza i to w miarę szybko po śmierci spadkodawcy. Po drugie nawet gdy dzieci odrzucą spadek w sądzie lub u notariusza, w ich miejsce najczęściej wchodzą ich dzieci i wtedy to one muszą odrzucić spadek. A jak są małoletnie to muszą to uczynić za nie rodzice, ale po uzyskaniu wcześniej zgody sądu rodzinnego.

Jak wygląda przyznawanie spadku po rodzicach w praktyce?

Jeśli chcemy spadek formalnie nabyć, a tak jest zazwyczaj, musimy uzyskać jeden z dwóch wspomnianych już dokumentów: postanowienie sąd o nabyciu spadku lub notarialny akt poświadczenia dziedziczenia.

Wniosek o stwierdzenie nabycia spadku może złożyć spadkobierca, ale też wierzyciel spadkodawcy lub spadkobierców (aby ze spadku ściągnąć swoja należność), np. urząd skarbowy lub bank. Składa się go w tzw. sądzie spadku, czyli w sądzie rejonowym dla ostatniego miejsca zwykłego pobytu zmarłego, a jeśli tego miejsca nie da się ustalić, w sądzie, w którego okręgu znajduje się majątek spadkowy lub jego część, np. mieszkanie lub dom. Przy braku tych podstaw zostaje Sąd Rejonowy dla m.st. Warszawy.

We wniosku, którego formularz można uzyskać w sądzie lub znaleźć na stronach Ministerstwa Sprawiedliwości, trzeba wskazać spadkodawcę i jego dane osobowe oraz krąg spadkobierców oraz ich pokrewieństwa ze spadkodawcą. Jeśli był testament, trzeba go opisać lub podać gdzie się znajduje. Niezbędny jest odpis skrócony aktu zgonu spadkodawcy oraz aktów stanu cywilnego osób powołanych do spadku z ustawy. Wreszcie potrzebne jest zwięzłe uzasadnienie prawa do spadku osób, na rzecz których ma być ono orzeczone, zwłaszcza jak krąg uczestników jest większy.

Opłata sądowa od wniosku o stwierdzenie nabycia spadku wynosi 100 zł.

Druga ścieżka - przez notariusza, jest łatwiejsza, gdyż notariusz jeszcze przed spotkaniem pouczy występującego do niego o niezbędnych dokumentach i opłatach (które będą nieco wyższe, niż w sądzie, ale mieszczą się w granicach kilkuset złotych). Za to wydania poświadczenia po zebraniu odpowiednich dokumentów wystarczy jedno, zwykle zajmujące nie więcej niż godzinę, spotkanie w kancelarii notarialnej.

Ale uwaga, aktu poświadczenia dziedziczenia notariusz nie może sporządzić jeśli wszystkie osoby, które zgłoszą się jako spadkobiercy, nie oświadczą, że będą zgodne co do wysokości przypadających im udziałów w spadku. Taką sprawę może rozpatrzyć tylko sąd.

Prawdo do zachowku a dziedziczenie po rodzicach

Formalne nabycie spadku nie kończy często rodzinnych rozliczeń spadkowych, gdyż najbliżsi zmarłego, którzy zostali pominięci w testamencie albo uzyskali zbyt mało, mają prawo do zachowku, czyli wyrównania im, zwykle w formie jakiejś spłaty od spadkobierców, owego zachowku. Przysługuje on dzieciom, wnukom, małżonkowi oraz rodzicom spadkodawcy, którzy byliby powołani do spadku z ustawy, i jest to 1/2 wartości udziału w spadku, jaki by im przypadał (a jeżeli uprawniony jest trwale niezdolny do pracy albo niepełnoletni - 2/3).

Trzeba jednak pamiętać, że przy obliczaniu podstawy zachowku uwzględnia się nie tylko czystą wartość spadku ale dodaje do niej darowizny poczynione przed spadkodawcę za życia, poza tymi drobnymi, zwyczajowo przyjętymi. To dość skomplikowane rozliczenia, ale można ich też dokonać w ugodzie przed notariuszem. Jeżeli spadkobierca nie wyrówna zachowku, można dochodzić go przed sądem, a roszczenie to przedawnia się po 5 latach.