Wakacje z zabytkami. Warmia i Mazury

Wraz z Narodowym Instytutem Dziedzictwa w ośmiu odcinkach cyklu „Skarby regionów” pokazujemy zabytki, niezwykłe miejsca i tradycje całej Polski. Zaprezentowaliśmy już województwo opolskie, Śląsk, a także Małopolskę i Podkarpacie. W tym tygodniu Warmia i Mazury. Zapraszamy!

Do najbardziej charakterystycznych zabytków regionu należą średniowieczne zamki (np. w Lidzbarku Warmińskim, Olsztynie, Reszelu, Kętrzynie, Barcianach), systemy obronne (np. w Pasłęce) oraz gotyckie kościoły – wszystkie budowane z czerwonej cegły licowej. Wyrazistą, choć stosunkowo niewielką, grupę tworzą warmińskie sanktuaria pielgrzymkowe. W krajobraz regionu wpisane są liczne siedziby szlacheckie, pałace i dwory, otoczone parkami, powiązane funkcjonalnie z folwarkami.

Zespół katedry Wniebowzięcia Najświętszej Marii Panny we Fromborku był siedzibą diecezji warmińskiej od końca XIII w. Tworzą go kościół, kanonie wewnętrzne, dawny pałac biskupi (obecnie siedziba Muzeum Mikołaja Kopernika) oraz obwarowania z basztami i bramami. Najsłynniejszym mieszkańcem wzgórza był Mikołaj Kopernik, który mieszkał we Fromborku od roku 1510 do śmierci i opracował tam dzieło „O obrotach sfer niebieskich” („De revolutionibus orbium coelestium”). W wieży Radziejowskiego (południowo-zachodni narożnik murów) znajduje się taras widokowy, wahadło Foucaulta oraz planetarium. Poza granicami zespołu katedralnego znajduje się siedem kanonii zewnętrznych i nowy Pałac Biskupi udostępniany czasowo do zwiedzania.

Frombork. Wzgórze Katedralne

Foto: Archiwum NID

Ministerstwo Kultury i Dziedzictwa Narodowego wspiera ze środków europejskich konserwację i restaurację XIV-wiecznego zespołu obronnego i katedralnego Fromborka. Ponadto w 2022 r. przyznało dotacje z programu „Ochrona zabytków” na prace konserwatorsko-restauratorskie ganków i murów obronnych od strony zachodniej wraz z bramą zachodnią i elewacjami Wieży Kopernika zespołu katedralnego, konserwację polichromii katedry Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny i św. Andrzeja oraz remont więźby dachowej wraz z wymianą pokrycia dachu kapitularza na Wzgórzu Katedralnym.

W Stębarku 15 lipca 1410 roku stanęły przeciwko sobie wojska Zakonu Krzyżackiego i wojska polsko-litewskie dowodzone przez króla Władysława Jagiełłę. Pod względem liczby uczestników bitwa pod Grunwaldem to jedno z największych starć militarnych w polskiej historii. Ministerstwo Kultury i Dziedzictwa Narodowego wspiera ze środków europejskich rozbudowę Muzeum Bitwy pod Grunwaldem w Stębarku oraz budowę wystawy stałej muzeum.

Od połowy XIV w. do początku wieku XIX Lidzbark był stolicą Warmii, zamek pełnił zaś rolę rezydencji biskupów. Zamek jest świadectwem wspólnej historii Warmii i Korony Królestwa Polskiego. Ostatnim przed rozbiorami polskim zwierzchnikiem Warmii był Ignacy Krasicki. Kanał Elbląski, wyjątkowy, funkcjonujący nadal zabytek sztuki inżynierskiej, dzieło pruskiego inżyniera Georga Jacoba Steenke, powstał w latach 1844–1881. Jego budowę rozpoczęto, aby usprawnić śródlądowy transport drewna z lasów Warmii oraz płodów rolnych do portu w Elblągu. System kanałów i śluz łączących jeziora tworzy drogę wodną o łącznej długości ok. 210 km.

Kanał Elbląski. Pochylnia Całuny

Foto: T. Błyskosz

Most obrotowy w Giżycku wzniesiono w 1889 r. nad Kanałem Łuczańskim łączącym jeziora Niegocin i Kisajno, w miejscu wcześniejszej przeprawy, aby usprawnić połączenie miasta z Twierdzą Boyen w Giżycku. Przeprawa zniszczona w 1945 r. została później odbudowana. Wyróżnia się oryginalnym, nadal czynnym rozwiązaniem zwodzenia w bok, mającym nieliczne analogie w Polsce i Europie. Mimo że most waży ponad 100 ton, obracany jest ręcznie przez jedną osobę w ciągu kilku minut.

Twierdza Boyen powstała w latach 1843–1855 jako obiekt blokujący strategiczny przesmyk pomiędzy jeziorami Niegocin i Kisajno. W roku 1846 jej patronem został jeden z inicjatorów budowy tego obiektu, generał Hermann von Boyen. Twierdzę przygotowano dla załogi liczącej około 3 tys. żołnierzy. Garnizon giżycki utworzono w 1859 roku, natomiast w 1902 roku w twierdzy umieszczono składnicę artyleryjską. Po wybuchu I wojny światowej zgromadzeni w niej żołnierze nękali oddziały nadciągającej armii rosyjskiej, a następnie w sierpniu 1914 roku broniły twierdzy przed wojskami Mikołaja II Romanowa. Po wojnie zmieniła się funkcja obiektu, powstał w nim m.in. szpital.

W przededniu II wojny światowej Twierdza Boyen była jednym z punktów zbornych armii niemieckiej, która z terenu Prus Wschodnich wkroczyła na terytorium Rzeczypospolitej. W czasie wojny w fortyfikacji znajdował się ośrodek Abwehry szkolący żołnierzy z armii rosyjskiego generała Andrieja Własowa, którzy przeszli na stronę niemiecką. W styczniu 1945 roku bez walki twierdza została opuszczona. Po wojnie stacjonowało w niej m.in. Wojsko Polskie. Twierdza Boyen jest miejscem tłumnie odwiedzanym przez turystów.

Czytaj więcej

Skarby regionów

Wakacje z zabytkami Małopolska i Podkarpacie

Kto wie, że przez rok w bieckim zamku mieszkał Władysław Łokietek, a w fortalicji w Przecławiu – przez trzy wieki – potomkowie Mikołaja Reja? Kto wie, że w imbramowickim klasztorze przechowuje się dzieło Jana Brueghela Starszego?

Kult związany ze słynącym cudami wizerunkiem Marii z Dzieciątkiem, dziś znanym tylko z przekazów pisanych, sięgał w Świętej Lipce czasów krzyżackich. Tradycje pielgrzymkowe zostały przerwane w czasach reformacji, przywrócono je w pierwszej połowie XVII w. pod pieczą jezuitów. Do ołtarza głównego, wykonanego w latach 1712–1714, przeniesiono wcześniejszy obraz Marii z Dzieciątkiem, pochodzący z pierwszej połowy XVII w.

Mazurskie lasy kryją wiele tajemnic z II wojny światowej. Z Gierłoży, położonej ok. 8 km od Kętrzyna, przez ponad trzy lata rozkazy wydawał kanclerz III Rzeszy Niemieckiej Adolf Hitler. Kwatera „Wolfsschanze” (Wilczy Szaniec) była doskonale chroniona, rozciągała się na powierzchni 250 ha. Na jej terenie znajdowało się ok. 200 budynków, z których 80 zbudowanych było z cegły i betonu (najgrubsze mury miały 8 metrów). To tam 20 lipca 1944 roku niemiecki pułkownik Claus von Stauffenberg dokonał nieudanego zamachu na przywódcę III Rzeszy. Do dzisiaj przetrwały pozostałości betonowych konstrukcji, które można zwiedzać.

W regionie tym warto też odwiedzić liczne zamki. Bezławki, górujący na wzgórzu dawny zamek krzyżacki, a obecnie kościół, oraz usytuowane na naturalnym wzniesieniu, po przeciwnej stronie wsi grodzisko to elementy średniowiecznego, krzyżackiego kompleksu osadniczo-militarno-gospodarczego, który powstał w połowie XIV w.

Gotycka wieża bramna, o najstarszych fragmentach z XIII i XIV w., jest zaś reliktem zamku biskupiego w Braniewie, niegdyś najważniejszym mieście Warmii. Po pracach konserwatorskich z lat 2018–2020 zabytek został udostępniony do zwiedzania. 

Nakomiady to zaś barokowy zespół wybudowany w latach 1664–1668 w miejscu strażnicy krzyżackiej dla pruskiego dyplomaty Jana Hoverbecka.

Ceglany kościół greckokatolicki Podwyższenia Krzyża Świętego w Górowie Iławeckim wzniesiono w XIV w. Najpierw był świątynią katolicką, a od 1525 r. – luterańską. Po 1945 r. został opuszczony, natomiast w 1981 r. stał się kościołem parafii greckokatolickiej. We wnętrzu można obejrzeć polichromowany strop barokowy. Malowidła ikonostasu i polichromie ścienne wykonał w latach 1983–1985 doskonały malarz Jerzy Nowosielski.  Sanktuarium pielgrzymkowe kościoła Nawiedzenia NMP w Stoczku Klasztornym ufundowano jako wotum po pokoju polsko-szwedzkim z 1635 r. Kościół w formie rotundy wybudowano w latach 1639–1641. W latach 1953–1954 w miejscu tym internowany był kardynał Stefan Wyszyński. 

Łęcze to jedna z najstarszych wsi w powiecie elbląskim, z dobrze zachowaną historyczną zabudową mieszkalną, w tym z charakterystycznymi dla Żuław Wiślanych chałupami podcieniowymi. Wieś usytuowana jest na południe od masywu pradziejowego grodziska, wzniesionego na szczycie wzgórza stanowiącego element pasma, które ciągnie się wzdłuż brzegu Zalewu Wiślanego. Na teren grodziska prowadzi czerwony szlak turystyczny.

Bet Tahara w Olsztynie to żydowski dom przedpogrzebowy wybudowany w 1913 r. według projektów architekta Ericha Mendelsohna. Szczególne wrażenie robi sala główna z pozorną kopułą, dekorowana mozaikami.

Czytaj więcej

Skarby regionów

Wakacje z zabytkami Małopolska i Podkarpacie

Kto wie, że przez rok w bieckim zamku mieszkał Władysław Łokietek, a w fortalicji w Przecławiu – przez trzy wieki – potomkowie Mikołaja Reja? Kto wie, że w imbramowickim klasztorze przechowuje się dzieło Jana Brueghela Starszego?

Gotycki kościół ceglany z końca XIV stulecia w Pasymiu był najpierw katolicki, a od 1525 r. do dziś pozostaje świątynią luterańską. Wewnątrz można podziwiać cenne wyposażenie z kolejnych epok, m.in. gotyckie ławy i krucyfiks, nowożytny ołtarz, ambonę i prospekt organowy. W dawnej zakrystii zorganizowano muzeum parafii ewangelicko-augsburskiej. 

Tajemniczo wygląda zaś wymurowany w końcu XVIII w. wolnostojący grobowiec pruskiego rodu von Fahrenheidów w Rapie, który przypomina starożytne piramidy egipskie. Popadającą w ruinę kaplicę gruntownie odrestaurowano w 2018 r.

Warto odwiedzić też obiekty związane z rozwojem gospodarczym regionu. Wyłuszczarnię nasion im. Zdzisława Borońskiego w Rucianem-Nidzie wzniesiono w latach 1890–1892. Łuszczono tam nasiona świerku, sosny, jodły i modrzewia. To największy tego typu zakład na terenie dawnych Prus Wschodnich.

Budynki gazowni w Górowie Iławeckim wybudowała w 1908 r. firma Karla Franckego z Bremy. Wyposażenie techniczne zdemontowała Armia Czerwona w 1945 r. Po remoncie utworzono tam Muzeum Gazownictwa Warmii i Mazur.

Warto odwiedzić też wieś i majątek szlachecki Kadyny, które zostały założone już w XIII w. Od końca XIX w. była to własność cesarza Niemiec, a na początku wieku XX Kadyny stały się miejscem letniego wypoczynku pary cesarskiej. Zobaczymy tu zespół pałacowo-folwarczny z parkiem i neogotycką kaplicą, częściowo zniszczone zabudowania cesarskiej fabryki majoliki oraz zabudowę wsi zaaranżowaną przez berlińskich architektów.

Najważniejsze wydarzenia w regionie Warmia-Mazury

Olsztyn

25 VIII - Festiwal Dziedzictwa Kulinarnego Warmii, Mazur i Powiśla

Celem jest promocja żywności naturalnej, tradycyjnej, lokalnej i regionalnej.

Rynek Starego Miasta w Olsztynie

Olsztynek

6 VIII - Impreza plenerowa „Tajemnice ciesiołki”