Wakacje z zabytkami. Pomorze Gdańskie i Szczecińskie

Wraz z Narodowym Instytutem Dziedzictwa w ośmiu odcinkach cyklu „Skarby regionów” pokazujemy zabytki, niezwykłe miejsca i tradycje całej Polski. W tym tygodniu – Pomorze Gdańskie i Szczecińskie. Zapraszamy!

Wyjątkowa kultura Pomorza została ukształtowana przez tradycje morskie mieszkańców. Duży wpływ na taki stan rzeczy miała przynależność Gdańska do Związku Hanzeatyckiego. Na kulturę regionu miała również wpływ obecność zakonnego państwa krzyżackiego. Niezwykłą architekturę przynieśli też ze sobą osadnicy z Holandii – na Żuławach pozostały liczne zabytki techniki.

Pomorskie

Zamek Malbork stanowi najpełniejszy i najbardziej złożony przykład gotyckiego zespołu zamkowego wzniesionego z cegły, a zarazem materialne świadectwo państwa zakonnego, utworzonego w XIII wieku w Prusach. Budowę zamku rozpoczęto w roku 1274. W 1309 r. zamek, zwany przez braci Grodem Maryi (Marienburg), stał się stolicą państwa krzyżackiego. W 1997 r. wpisany został na listę UNESCO.

Pierwsze wzmianki na temat Gdańska pochodzą z 997 r. z „Żywota św. Wojciecha”. Już w X i XI w. krzyżowały się tam szlaki handlowe, docierały luksusowe towary aż z Bliskiego Wschodu. Gdańsk to stolica księstwa pomorskiego, później wielkie, niemieckojęzyczne miasto Rzeczypospolitej, jeden z największych portów zbożowych Europy, w okresie międzywojennym przedmiot sporu między Niemcami a Polską, w końcu miejsce, gdzie rozpoczął się upadek systemu jałtańskiego i jednoczenia Europy. To właśnie Stocznia Gdańska jest miejscem, w którym narodziła się Solidarność. Działalność tego ruchu doprowadziła do odzyskania przez Polskę suwerenności oraz przyczyniła się do upadku żelaznej kurtyny i zjednoczenia Europy. W legendarnej Sali BHP w Stoczni Gdańskiej 31 sierpnia 2019 r. powołany został Instytut Dziedzictwa Solidarności – instytucja kultury współprowadzona przez MKiDN i NSZZ Solidarność. W 2021 r. Ministerstwo Kultury przyznało dotację z programu „Ochrona zabytków” na prace konserwatorskie na terenie stoczni.

Od średniowiecza dla Gdańska jako miasta portowego kluczowe znaczenie miała ochrona od strony morza. W tym celu wzniesiono strażnicę, a następnie twierdzę Wisłoujście. To jedyna w Polsce twierdza morska, a także świadectwo rozwoju architektury militaris na przestrzeni czterech stuleci.

Gdańsk. Twierdza Wisłoujście

Foto: Michał Czacharowski

U ujścia Martwej Wisły znajduje się uformowany w latach 1845–1847 półwysep Westerplatte. W 1925 r. Rada Ligi Narodów przekazała jego znaczną część państwu polskiemu z przeznaczeniem na tzw. Wojskową Składnicę Tranzytową. Obrona Westerplatte na początku września 1939 r. stała się symbolem rozpoczęcia II wojny światowej i oporu przeciwko niemieckiej agresji. Dziś na półwyspie można zwiedzać teren pola bitwy, Wartownię nr 1, ruiny Nowych Koszar. Przy wsparciu finansowym Ministerstwa Kultury i Dziedzictwa Narodowego powstaje tam Muzeum Westerplatte i Wojny 1939.

Historyczny układ urbanistyczny śródmieścia Gdyni to z kolei symbol II Rzeczypospolitej. Jest przykładem miasta budowanego wraz z portem od podstaw. Jest też największym w Polsce zespołem zbudowanym według zasad modernizmu.

Oliwa to osada powstała wokół średniowiecznego opactwa. Cystersi zostali tam sprowadzeni ok. 1186 przez księcia pomorskiego Sambora I. Zespół cysterski w Pelplinie ufundowany został zaś przez księcia tczewskiego Sambora II. Szczególną wartość przedstawia obecna bazylika katedralna Najświętszej Maryi Panny, będąca jedną z najbardziej monumentalnych budowli sakralnych gotyku ceglanego w Polsce.

Czytaj więcej

Skarby regionów

Wakacje z zabytkami. Opolskie i Śląsk

Co ma wspólnego ratusz w Brzegu z Zamkiem Królewskim w Warszawie? Jakie napisy odkryto w średniowiecznej piastowskiej wieży w Opolu? Dlaczego maszyna parowa z Anglii już w XVIII w. trafiła do Tarnowskich Gór?

Kwidzyn, stara osada pruska, zdobyta przez Krzyżaków, prawa miejskie uzyskał przed rokiem 1254. W latach 1285–1577 miasto było siedzibą kapituły biskupstwa pomezańskiego. Nad pradoliną Wisły góruje unikatowy średniowieczny zespół zamkowo-katedralny.

Warto zajrzeć też do Rąbki, dzielnicy Łeby, gdzie mieści się powstały w 1940 r. poligon rakietowy. W czasie II wojny światowej Niemcy prowadzili tam próby z pociskami rakietowymi V4. Obecnie znajduje się tam muzeum.

W Rzucewie pod koniec XVI wieku powstał dwór Wejherów. W czasie najazdu Szwedów został on splądrowany. Na mapach ponownie pojawił się w 1655 r. Bywali tam m.in. Radziwiłłowie i Przebendowscy. W 1681 r. dobra wejherowsko-rzucewskie przejęła wdowa po Radziwille – Katarzyna z domu Sobieska; w cztery lata później przekazała je bratu – królowi Janowi III Sobieskiemu. Król bywał tam we wrześniu 1677 r. oraz styczniu 1678. Wielokrotnie bywała zaś z dziećmi królowa Marysieńka.

Czytaj więcej

Skarby regionów

Wakacje z zabytkami Małopolska i Podkarpacie

Kto wie, że przez rok w bieckim zamku mieszkał Władysław Łokietek, a w fortalicji w Przecławiu – przez trzy wieki – potomkowie Mikołaja Reja? Kto wie, że w imbramowickim klasztorze przechowuje się dzieło Jana Brueghela Starszego?

Średniowieczny klasztor cysterek (od 1589 r. benedyktynek) w Żarnowcu ufundowali cystersi oliwscy. W skarbcu przetrwały wspaniałe zabytki piśmiennicze, m.in. rękopisy z XV wieku, pastorały, bogato zdobiony graduał, a także szaty i hafty liturgiczne.

Klasztor Norbertanek w Żukowie został ufundowany w 1214 r. przez księcia Mściwoja I. Zakonnice prowadziły tam szkołę żeńską, słynęły też z haftu o ornamentyce, której wzory przetrwały do dzisiaj. Obecnie stanowią cenne dziedzictwo niematerialne regionu. W kościele Wniebowzięcia NMP znajduje się m.in. „Pokłon magów”, czyli angielska płaskorzeźba alabastrowa z przełomu XIII i XIV w.

Haft kaszubski, szkoła żukowska

Foto: D. Hryszkiewicz-Kahlau

Pierwsza wzmianka o wsi Palczewo pochodzi z 1321 r., a 20 lat później wielki mistrz krzyżacki Ludolf König von Wattzau nadał jej prawa chełmińskie. Kościół dla ewangelików zbudowali w 1712 r. mennonici, holenderscy osadnicy. Z kolei wieś Stogi już w 1565 r. została wydzierżawiona osadnikom holenderskim. Tamtejsza mennonicka gmina należała do największych na Żuławach. Na cmentarzu zachowało się ok. 300 nagrobków, w tym kamienne stele. 

Ciekawą historię poznamy w Warcinie. W 1867 r. tamtejszy pałac zakupił Otto von Bismarck, który został kanclerzem Rzeszy. Hodował tam psy. Na terenie posiadłości znajduje się cmentarz jego 14 pupili. Na pobliskim wzgórzu znajduje się też rodzinny grobowiec Bismarcków, wybudowany w miejscu, gdzie w 1786 r. spalono jedną z ostatnich pomorskich czarownic – Svanitę.

Biały Spichlerz to najcenniejszy zabytek budownictwa przemysłowego w Słupsku. Wzniesiono go w 1814 r. jako wojskowy magazyn obroku dla koni. W 2019 r. budynek zaadaptowano na muzeum. Warto obejrzeć tam największą w Polsce kolekcję prac Stanisława Ignacego Witkiewicza.

Zachodniopomorskie

Tereny województwa zachodniopomorskiego należały dawniej do Księstwa Pomorskiego, Marchii Brandenburskiej, Polski, a także Szwecji i Prus – później Niemiec. Podziały te są nadal czytelne m.in. poprzez odmienne formy układów osadniczych, różne typy zabudowy czy stosowanych materiałów budowlanych.

W regionie występują pozostałości po zespołach klasztornych: cystersów (np. w Kołbaczu, Bierzwniku), templariuszy (w Chwarszczanach, Rurce), dominikanów (np. w Myśliborzu) i augustianów (np. w Jasienicy).

Ale w regionie tym poznamy też historię ubiegłego wieku. W Zalesiu koło Międzyzdrojów zachowały się elementy poligonu tajnej broni III Rzeszy, oznaczonej jako V3, i działa tam niewielkie muzeum. W latach 1938–1945 w niedalekich Policach produkowano benzynę lotniczą i oleje napędowe – głównie na potrzeby Luftwaffe oraz okrętów podwodnych. Zakłady zajmowały powierzchnię 200 ha. Zostały częściowo zniszczone przez alianckie naloty.

Wyjątkowym miejscem jest też tzw. podziemne miasto na wyspie Wolin koło Świnoujścia. W czasie II wojny światowej były tam potężne działa artylerii nadbrzeżnej, szkolili się też artylerzyści Kriegsmarine. Po wojnie z podziemnych bunkrów połączonych kilometrem korytarzy polscy generałowie mieli dowodzić lądowaniem jednostek Ludowego Wojska Polskiego w Skandynawii. Powstały tam fortyfikacje polowe i stanowiska artylerii przeciwlotniczej. Kompleks miał służyć jako Zapasowe Stanowisko Dowodzenia Dowódcy Frontu Nadmorskiego, a w latach 80. XX w. Dowódcy Marynarki Wojennej. Teraz gospodarzem obiektu jest Muzeum Obrony Wybrzeża w Świnoujściu.

Na brzegu Zalewu Kamieńskiego leży jedno z najstarszych miast Pomorza Zachodniego – Kamień Pomorski. Był to słowiański gród, którego ludność przyjęła chrzest w 1124 r. od biskupa Ottona z Bambergu. Jego znaczenie wzrosło po przeniesieniu tam w 1176 r. stolicy biskupstwa ze zniszczonego przez najazdy duńskie Wolina. Katedrę, której budowa trwała do połowy XV w., ufundował książę Kazimierz I. Zespół Katedralny Kamień Pomorski to pomnik historii. MKiDN dofinansowuje jego remont. 

Grodzisko w Kołbaczu powstało w drugiej połowie VIII w. i było zamieszkane przez słowiańskie plemię Pyrzyczan. Stanowi przykład wczesnośredniowiecznego budownictwa obronnego. Otacza je pojedynczy pierścień stromych wałów i fosa. Ministerstwo Kultury i Dziedzictwa Narodowego wspiera w ramach funduszy unijnych zwiększenie dostępności oraz atrakcyjności turystycznej znajdującego się tam dawnego klasztoru cystersów, późniejszej letniej rezydencji książąt pomorskich.

Pierwsze ślady osadnictwa w Stargardzie pochodzą z VIII i IX w. Prawo magdeburskie nadał w 1243 r. książę pomorski Barnim I. Zrzeszone w Hanzie miasto przeżywało świetność w późnym średniowieczu. Wczesnogotycki granitowy kościół pw. Narodzenia Najświętszej Marii Panny w Brzesku wzniesiony został ok. 1300 r. Od XVI w. służył protestantom i do dziś zachował bogate wyposażenie z tego czasu.

Przez stulecia istniały w Buku aż trzy siedziby szlacheckie. W połowie XIII w. osiadła tu rodzina von Plötz, wznosząc zamek na miejscu wcześniejszego grodu stożkowatego. Od 1380 r. zamek stał się główną siedzibą pochodzącego z Flandrii rodu von Flemmingów.

Warty obejrzenia kościół w Krupach jest najstarszym na Pomorzu Zachodnim, wzniesionym w technice szkieletowej (ryglowej) – widocznej wewnątrz świątyni. Powstał on ok. 1400 r. Został obmurowany, a tym samym ukryty pod XVI-wiecznym „kostiumem” późnogotyckich ścian ceglanych.

Wyjątkowym zabytkiem techniki jest budynek przeładunkowo-magazynowy nr 7 w porcie w Szczecinie. Budowę rozpoczęto jesienią 1926 r., do użytku oddany został w 1929 r.

W 1907 r. powołano w Szczecinie stowarzyszenie miłośników kanclerza Bismarcka, którego celem miało być wzniesienie pomnika ku jego czci. Problemy finansowe oraz wybuch I wojny światowej zweryfikowały te plany. Otwarcie budowli miało miejsce dopiero 10 sierpnia 1922 r. Budowla ta ma charakter eklektyczny i łączy w sobie różne formy nawiązujące do sztuki archaicznej i antycznej – co miało wyrażać fascynację kulturą pradawnych Germanów. W stylistyce nawiązano do grobowca Teodoryka – protoplasty państwa niemieckiego, niewłaściwie uważanego za pierwszego władcę germańskiego.