Dzień, w którym zamknięto bramy getta

Na zamknięcie bram getta i początek jego funkcjonowania Niemcy wybrali sobotę – szabat, najważniejsze święto wyznawców judaizmu. 16 listopada 1940 r. celebrowano je w zupełnie nowej rzeczywistości. Na mocy rozkazu gubernatora dystryktu warszawskiego Ludwiga Fischera wszyscy Żydzi przebywający w Warszawie, łącznie blisko 400 tys. osób, musieli przenieść się na wyznaczony przez Niemców obszar liczący około 4 km kw. Teren ten został otoczony trzymetrowym murem, a jego budowa rozpoczęła się jeszcze wiosną. Koszty musiała sfinansować sama społeczność żydowska. Do getta prowadziły 22 strzeżone bramy, ich przekroczenie było możliwe jedynie po uzyskaniu odpowiedniego zezwolenia. Za złamanie tego przepisu groziła kara, z czasem nawet śmierci.

***

Niemców wkraczających do Polski we wrześniu 1939 r. zaskoczyła duża liczba Żydów, wyróżniających się zarówno strojem, jak i językiem. Na terenie III Rzeszy stanowili oni niespełna 1 proc. całej populacji i w większości asymilowali się do kultury niemieckiej. Nie wyróżniali się więc pośród społeczności, w jakiej żyli. W II Rzeczypospolitej sytuacja była inna. Żydzi stanowili 10 proc. mieszkańców, niemal 3,5 mln osób, które w większości zachowały szeroką odrębność kulturową.

Czytaj więcej

Kraj

Szewach Weiss: Niech Polska zadośćuczyni Żydom

Sprawę reprywatyzacji trzeba w końcu załatwić, np. kompensując straty – uważa prof. Szewach Weiss, były przewodniczący Knesetu i były ambasador Izraela w Polsce.

Według przedwojennych spisów powszechnych aż 80 proc. Żydów uznawało jidysz za swój pierwszy język, którym posługiwano się na co dzień. Ta odmienność była widoczna także w stroju czy szerzej w wyglądzie zewnętrznym. Wkraczający na teren Polski Niemcy pogardliwie nazywali ich Ostjuden – Żydami wschodnimi. Stosowali wobec nich szykany, przemoc fizyczną, publicznie obcinali im brody i pejsy, zmuszali też do ćwiczeń fizycznych na rynkach miast i miasteczek.

Od początku okupacji ziem polskich Niemcy podjęli kroki zmierzające do pozbawienia środków materialnych, podstawowych praw oraz odizolowania ludności żydowskiej, wprowadzając i konsekwentnie rozbudowując ustawodawstwo antyżydowskie. Na początku października 1939 r. w Piotrkowie Trybunalskim utworzono pierwsze getto. Nie otoczono go ogrodzeniem czy murem, jak rok później stało się to w Warszawie. Wokół wyznaczonego terenu ustawiono tablice z trupią czaszką i skrzyżowanymi piszczelami oraz napisem „Ghetto". Wkrótce podobne działania podjęto w innych miastach. Łącznie na terenach II Rzeczypospolitej zajętych podczas II wojny światowej przez Niemcy utworzono ponad 600 gett, w których osadzono ludność żydowską. Największym z nich było warszawskie.

***

Przed wojną w Warszawie mieszkało 368 tys. Żydów, stanowili ok. 30 proc. mieszkańców stolicy. Było to największe skupisko żydowskie w Europie. Na początku wojny wielu opuściło Warszawę, uciekając na wschód, jednak w kolejnych miesiącach okupacji znalazło się tu blisko 90 tys. Żydów wysiedlonych z innych miejscowości, głównie ziem polskich wcielonych do Rzeszy. W grudniu 1940 r. w getcie przebywało 395 tys. osób. W niedługim czasie, na skutek kolejnych przesiedleń, także z podwarszawskich miejscowości, liczba ta wzrosła do 450 tys.

„Położyliśmy się spać w żydowskiej dzielnicy, a następnego ranka obudziliśmy się w zamkniętym getcie żydowskim – getcie w całym tego słowa znaczeniu" zanotował nauczyciel Chaim Kapłan. Na kartach swojego dziennika pisał o zmianach, jakie spowodowało wybudowanie muru: „Warszawa przypominała w pewnym sensie arkę Noego. Mury te przegrodziły najruchliwsze dotychczas ulice. Na przykład na rogu Nowolipek i Nalewek postawiono mur; mieszkaniec domu przy ulicy Nowolipki 2, żeby przedostać się do domu przy ul. Nalewki 5 (dotąd była to kwestia zaledwie kilku kroków), musi teraz iść okrężną drogą około pół godziny, a mianowicie przez Nowolipki, Zamenhofa, Gęsią aż do Nalewek. Tak samo jest z Rymarską i Lesznem oraz innymi ulicami".

Mur podzielił miasto, spowodował m.in. zmiany kierunków ruchu ulicznego, a także przeniesienie dotychczasowych warsztatów, sklepów czy też placów handlowych. Wymuszał też przeprowadzki mieszkańców licznych domów. Niemcy wielokrotnie zmieniali granice getta. Doprowadziło to do jego podziału na tzw. małe getto – pomiędzy ulicami Sienną i Chłodną – oraz „duże" pomiędzy Chłodną a Stawkami. W styczniu 1942 r. obie części połączyła drewniana kładka usytuowana nad ulicą Chłodną, stanowiąca jeden z najbardziej rozpoznawalnych elementów topografii warszawskiej „dzielnicy zamkniętej". Dziesięć lat temu miejsce to zostało symbolicznie zaznaczone w przestrzeni miasta.

***

Teoretycznie większość kwestii administracyjnych w getcie leżała w gestii utworzonego z polecenia Niemców w październiku 1939 r. Judenratu, czyli Rady Żydowskiej. Jej przewodniczącym został przedwojenny działacz społeczny inż. Adam Czerniaków. W rzeczywistości była to instytucja o niewielkiej samodzielności, zmuszona przede wszystkim wykonywać zarządzenia Niemców.

Z czasem największym wyzwaniem dla Judenratu było zorganizowanie życia kilkuset tysięcy ludzi w warunkach potwornego i wciąż narastającego przeludnienia, sukcesywnie pogarszającego się stanu sanitarnego, a przede wszystkim braku żywności i narastającej drożyzny. Na skutek tragicznych warunków bytowych, głodu i chorób, do połowy 1942 r. w getcie warszawskim zmarło blisko 100 tys. osób.