„Kos”. Remanent polskości

– Przykro mówić, ale w Polsce coraz większy bajzel. Sami Polacy do tego doprowadzili: konstytucje, rewolucje, inne bajania. Tylko mateczka Rosja może zaprowadzić porządek i bronić mieszkańców, którzy chcą wyłącznie spokoju i Boga – mówi Robert Więckiewicz jako Iwan Dunin, rotmistrz armii nieprzyjaciela. Jest schyłek XVIII wieku, kraj pod naciskiem zaborców traci swoją państwowość. Na cmentarzysku narodowych marzeń „prawdziwi” polscy Sarmaci urządzają żałosny karnawał. W pijanym widzie bronią status quo: na przekór sprawiedliwości społecznej, dobru wspólnemu, nowoczesności.

Tylko na pierwszy rzut oka Paweł Maślona stworzył historyczny film o Kościuszce. „Kosem” reżyser wpisuje się zarówno w światowy trend rozliczania mitów na temat przeszłości, jak i w żywą w kraju dyskusję o pańszczyźnie. A badając nasze korzenie, bezlitośnie punktuje polski charakter narodowy.

Czytaj więcej

Historia Polski

O czym tak naprawdę jest film „Kos”?

„Kos” Pawła Maślony, który wchodzi do kin 26 stycznia, to nie jest – jak sugerowałby tytuł – film o Tadeuszu Kościuszce ani też o insurekcji kościuszkowskiej. Ale na pewno „Kos” w sposób dosadny, momentami wręcz brutalny pokazuje, jak fatalne były relacje między szlachtą a chłopami w porozbiorowej Polsce na przedwiośniu 1794 r. I co ważne: jest ciekawie zrealizowanym kinem akcji.

Poza dobrem i złem

Amerykańscy i australijscy twórcy od dawna nie mają litości dla legend własnego dzieciństwa. Ekrany zalewa fala antywesternów, które nadają historii nowe barwy. W filmach braci Coen, Andrew Dominika, Taylora Sheridana, w „Psich pazurach” Jane Campion czy „Czasie krwawego księżyca” Martina Scorsese brakuje na Dzikim Zachodzie dobrego szeryfa. Panują chciwość, przemoc, nietolerancja. Prawo okazuje się zasłoną dymną dla wyzysku i systemowej przemocy, która pielęgnowana przez dekady, rzuca długi cień i na dzisiejsze społeczeństwo.

„Kos” to nasz rodzimy antywestern. Akcja rozgrywa się w 1794 roku. Po dekadzie spędzonej w Stanach Zjednoczonych Tadeusz Kościuszko wraca do kraju. Z przyjacielem, uwolnionym z plantacji Afroamerykaninem, przemierza Polskę, aby przygotować szlachecko-chłopskie powstanie. A przy okazji położyć podwaliny dla głębokiej reformy relacji w państwie.

Na swojej drodze Kościuszko i jego kompan trafiają na uciekiniera z folwarku. Bękart właściciela, mimo „plugawego” pochodzenia, po śmierci ojca liczy na spadek i poprawę statusu. Co gorsza jednak, podróżników dopada ich ogon – oddział carskiej armii, który ma zdusić w zarodku próby insurekcji.

„Kosa” świetnie się ogląda. Maślona wykonuje gest Tarantino z „Django” i „Nienawistnej ósemki”: wykorzystuje popkulturę, aby wymierzyć dziejową sprawiedliwość. Rysuje wyrazistych bohaterów, w których wcielają się m.in. Robert Więckiewicz, Jacek Braciak, Agnieszka Grochowska, Bartosz Bielenia. Posługuje się drwiną i ironią. Rozgrywa na ekranie kabaret przemocy. Wszystko jednak po to, aby uświadomić widzom kłamstwo, w jakim dorastali. Nie ma tu miejsca na sielankę ostatnich zajazdów na Litwie. Jankiel nie gra koncertu na cymbałach. Zamiast tego karczmarz donosi samogon, gdy szlachcic w szynku rozpoczyna rzeź.

Czytaj więcej

Plus Minus

Kos, czyli płonąca Polska Pawła Maślony

Nagrodzony Złotymi Lwami film Pawła Maślony „Kos” był odkryciem zakończonego przed tygodniem Festiwalu Polskich Filmów Fabularnych w Gdyni.

Folwark i niewolnictwo

I tak „Kos” staje się ważnym głosem w debacie o naszej historii: pisanej zazwyczaj z perspektywy wyższych warstw, arystokracji, folwarcznego pana. Czy, jakby powiedzieli alterglobaliści, „uprzywilejowanej mniejszości”. Dzisiaj artyści i badacze coraz częściej odrzucają tę perspektywę. Bohaterem masowej wyobraźni – m.in. dzięki spektaklowi „W imię Jakuba S.” Pawła Demirskiego i Moniki Strzępki czy uhonorowanej nagrodą Nike „Baśni o wężowym sercu” Radka Raka – stał się Jakub Szela. Adam Leszczyński w imponującej „Ludowej historii Polski” opisuje „historię 90 proc. Polaków – ubogich i niewykształconych, tych, którzy mieli ciężko pracować i słuchać narodowych elit”. Podobnie Kacper Pobłocki w „Chamstwie”. Antropologiczny esej „Chłopki” Joanny Kuciel-Frydryszak sprzedał się w ubiegłym roku w 300 tysiącach egz. Symptomatyczny jest jego podtytuł: „Opowieść o naszych babkach”. Przestajemy utożsamiać się z legendami o możnych rodach. Dostrzegamy mechanizmy władzy i przemocy, które odcisnęły się na życiu przodków większości z nas.

W „Kosie” liczba chłopów w gospodarstwie jest walutą, a dla szlachcica strzelić z flinty do poddanego to jak splunąć. Więź rodzi się tu między czarnym przyjacielem Kościuszki i zbiegiem z folwarku. Blizny po kiju polskiego pana nie różnią się niczym od blizn po bacie plantatora. Tyle że „tutaj uprawiają pszenicę, a nie bawełnę”.