„Proxima”, czyli kino znów w kosmosie

Zbliżanie się do tajemnicy kosmosu i zdobywanie przestworzy zawsze intrygowało filmowców. W 1902 r., gdy kino jeszcze raczkowało, Georges Mélies pokazuje 14-minutową „Podróż na Księżyc". Wyobraźnia francuskiego filmowca zawiodła ludzi w kosmos 59 lat przed pierwszym załogowym lotem Wostok 1 z Jurijem Gagarinem na pokładzie i 65 lat przed wyprawą, podczas której Neil Armstrong zrobił pierwszy krok na Księżycu. Mélies, opierając się na powieściach „Z Ziemi na Księżyc" Verne'a i „Pierwsi ludzie na Księżycu" Wellsa, opowiedział historię sześciu astronomów, którzy w „pocisku" wystrzelonym ze specjalnej rakiety wylatują w przestworza i lądują w oku Księżyca. Tam – we frakach i kapeluszach – przeżywają burzę śnieżną, walczą z tubylcami, których pokonują dzięki... parasolom, a wreszcie wracają na Ziemię, wodując na oceanie.

Przez lata przestrzenie kosmiczne i odległe galaktyki były tłem dla kina akcji i przygody, umiejscowionego zresztą w różnych okresach historii ludzkości. Od „Gwiezdnych wojen", „Obcych" i „Star Treków" aż do intrygujących obrazów współczesności, jak „Interstellar" Christophera Nolana napędzany ucieczką przed zmianami klimatycznymi. Powstały też dzieła wybitne z gatunku science fiction, na czele z „Odyseją kosmiczną: 2001", gdzie analizując symbolikę świata zdominowanego przez technikę, swoje lęki zapisywał Stanley Kubrick, czy z filozoficznymi dziełami Andrieja Tarkowskiego, także jego ekranizacją „Solaris", której zresztą nie cierpiał sam Stanisław Lem.

Pojawiły się też na ekranie liczne dokumenty o kosmonautach i astronautach, wśród nich reportaże Kanadyjczyka Chrisa Hadfielda, który spędził w Międzynarodowej Stacji Kosmicznej niemal pół roku. A wreszcie – filmy fabularne zapisujące historię i odwołujące się do autentycznych wydarzeń. Po lądowaniu na Księżycu zaczęły krążyć teorie spiskowe, że wszystko zostało zainscenizowane w studiu filmowym. Wykorzystał je przewrotnie Peter Hyams, który pracując w telewizji CBS zajmował się transmisjami misji Apollo. I tak jak kiedyś Orson Welles przestraszył świat reportażem o inwazji na Ziemię Marsjan, tak w 1978 roku on napisał scenariusz filmu o sfingowanej wyprawie na Marsa. Sam też „Koziorożca 1" wyreżyserował.

Houston, mamy problem

Prawie 20 lat później, w 1995 roku, Tom Hanks tamte plotki komentował: „Noga człowieka nigdy nie stanęła na Księżycu, a lądowanie Armstronga zostało nakręcone w studiu filmowym? Mogę na to powiedzieć tylko jedno: „Ile razy patrzę na Nowy Jork, to wydaje mi się, że to jeden wieżowiec i strasznie dużo luster". Sam zagrał wówczas w filmie „Apollo 13". Ron Howard odtworzył w nim misję, która odbyła się w kwietniu 1970 roku i miała zakończyć się lądowaniem na Księżycu. Ale James Lovell ze swoją załogą nie dokonali tego. W czasie lotu nastąpiła awaria, padły słynne słowa: „Houston, mamy problem", a baza miała już tylko jeden cel: sprowadzenie kosmonautów na Ziemię. James Lovell, Fred Haise i Jack Swigert 400 tysięcy kilometrów od domów walczyli o życie.

– Mam ogromny szacunek dla ludzi, którzy uczestniczą w kosmicznych projektach i badaniach – mówił wówczas Tom Hanks, który mnóstwo czasu spędził z Lovellem. Z kolei jego filmowa partnerka Kathleen Quinlan zaprzyjaźniła się z żoną Lovella, poznała też żony innych astronautów. – Nie mają lekkiego życia – opowiadała. – Boją się o mężów, ale nie mogą o tym mówić. W czasie lotów mężczyźni muszą przestrzegać dokładnych instrukcji, każdy ich ruch jest zaplanowany. One z NASA dostają jedną wskazówkę: „Nie opowiadajcie nigdy publicznie o swoich mężach, o własnych obawach, o ich obawach. Nie mówcie o tym dziennikarzom ani nawet przyjaciołom". Cały niepokój chowają więc w sobie. Na zewnątrz pokazują tylko dumę.

Duma. To słowo było jeszcze wówczas kluczowe w portretowaniu kosmonautów na ekranie. „Apollo 13" stał się manifestem patriotyzmu. Ale to był jeszcze czas wielkich nadziei.

Na kolejnym, głośnym, opartym na faktach filmie, który pojawił się w kinach dwa lata temu, zaciążyły współczesne lęki. „Pierwszy człowiek" Damiena Chazelle'a był historią lądowania na Księżycu. 21 lipca 1967 roku relację z tego wydarzenia oglądało 400 mln ludzi. I 400 milionów ludzi usłyszało słowa Neila Armstronga: „To mały krok człowieka, ale wielki ludzkości". Czarno-białym, rozedrganym zdjęciom w telewizorze towarzyszyła euforia. Ale też wiele pytań. Czy można to doświadczenie przeżyć? Wrócić na Ziemię? Jak zareaguje na nie organizm?

– Zanim zacząłem pracować nad „Pierwszym człowiekiem", wyczyn NASA i Neila Armstronga wydawał mi się fantastycznym sukcesem i legendą – mówił Damien Chazelle. – Należę do pokolenia, które z dumą oglądało zdjęcia amerykańskiej flagi powiewającej na skalistej skorupie. Jednak potem zorientowałem się, jak niewiele zostało po tym zdarzeniu dokumentów. Dostrzegłem też szaleństwo i niebezpieczeństwa, które się za nim kryły. Dotarło do mnie, jak wysoką cenę ci ludzie musieli zapłacić za swoje marzenia.

Chazelle zrobił film pełen efektów specjalnych. Ale podczas lotu w przestrzeni kosmicznej, podczas awarii rakiet i wchodzenia w inną atmosferę, gdy wszystko na ekranie drżało i huczało, największe wrażenie robiły oczy Ryana Goslinga. A reżyser podkreślał, że bardziej od księżyca interesował go w gruncie rzeczy człowiek: – Zacząłem się zastanawiać, jaką osobowość musi mieć ktoś, kto decyduje się polecieć tam, gdzie jeszcze nikt nie był. Próbowałem pojąć, co popchnęło Armstronga ku nieznanym przestrzeniom, kryjącym niezgłębione dotąd tajemnice i niebezpieczeństwa. Zrozumieć, co czuł – minuta po minucie, oddech po oddechu. Starałem się wejść w jego życie prywatne. Wiedziałem, że ten film musi toczyć się gdzieś między Księżycem a kuchennym zlewem, między niepoznanymi dotąd przez człowieka światami a zwykłą codziennością.

Filmowa opowieść o Armstrongu zaczyna się w 1961 roku, gdy po śmierci swojej małej córeczki zgłasza się on do programu Gemini. Na pytanie jednego z członków komisji, czy osobista tragedia nie wpływa na jego zachowania, mężczyzna odpowiada: „Byłoby bezcelowe powiedzieć, że nie". Chazelle konsekwentnie potem ten wątek prowadził. Ale też pokazywał codzienność ludzi, którzy biorąc udział w programie kosmicznym, co jakiś czas muszą żegnać na zawsze swoich współpracowników i przyjaciół, ginących za sterami samolotów i rakiet. Opowiadał o żonie Armstronga, która zażądała, by przed startem Apollo 11 dwóm małym synom powiedział prawdę: że może z wyprawy na Księżyc nie wrócić.

Były w „Pierwszym człowieku" pytania o cenę popychania naprzód wiedzy o kosmosie. O ambicje polityczne, które leżą u podstaw takich programów, o koszty finansowe, jakie musi ponosić społeczeństwo, a wreszcie o koszty życiowe i psychiczne tych, którzy w podobnych przedsięwzięciach biorą udział.

Wizje zamiast faktów

Ten ton pełen wątpliwości i refleksji nad ceną postępu naukowego przedarł się też do nowych filmów o podboju kosmosu, nieopartych na konkretnych faktach. Najwyraźniej wybrzmiał w „Grawitacji" Alfonso Cuarona, gdzie dwoje ludzi walczyło z wszechświatem i z własnymi słabościami. W czasie gdy odbywali kosmiczny spacer, ich rakieta została zniszczona przez awarię, a pozostali członkowie załogi zginęli. „Grawitacja" stała się odwrotnością filmów o zbawianiu Ziemi. Cuaron pokazał urzeczenie człowieka podbojem kosmosu, technologią, wybijaniem się poza horyzont. Ale też jego walkę z materią, z naturą, z tym, co najbardziej nieobliczalne i nieodgadnione. Opowiedział o chęci przetrwania, ale też o samotności człowieka we wszechświecie. O wartości, jaką jest dla niego inny człowiek.

Nic wspólnego z fantazją „Gwiezdnych wojen" czy „Star Treka" nie miał też niedawny przebój „Ad Astra" Jamesa Graya. Jego bohater w przestrzeni międzyplanetarnej musiał ocalić świat przed niebezpieczeństwem, ale też stawić czoła własnej przeszłości, odkryć tajemnicę rodziny, odbyć podróż w głąb siebie, przerobić własne traumy.

Cóż, w czasach pełnych niepokoju żaden liczący się artysta nie zrobi już bezmyślnego fajerwerku ani nie uderzy w struny patriotyczne. Nawet wtedy, gdy opowiada o podboju kosmosu, proponuje refleksję na temat kondycji współczesnego człowieka. Jego niepokojów, samotności, czasem marzeń i nadziei.

Dlatego nie przez przypadek Alice Winocour opowiada dziś w „Proximie" o kobiecie, która własne profesjonalne marzenia musi skonfrontować z macierzyństwem. Opowiada o cenie za sukces, bólu rozstania z najbliższymi, samotności, tęsknocie, strachu.

– Spędziłam w ośrodkach dla astronautów dwa lata. Poznałam tych, którzy przygotowywali się do pierwszej misji, ale i takich, którzy brali już udział w kilku badawczych wyprawach pozaziemskich – mówi mi Alice Winocour. – I wie pani, co mnie zaskoczyło? Oni są inni niż bohaterowie większości filmów i inni niż w naszych wyobrażeniach. Fantastyczni, odważni – to prawda. A jednak niewiele mają w sobie z superherosów. Za swoją pasję płacą wysoką cenę. Lecą w przestworza i teoretycznie powinni tam stać się rodzajem bezbłędnie funkcjonujących maszyn. Psychicznie odciąć się od świata. Ale tak naprawdę nie można się wyzuć z wrażliwości, więc brakuje im wszystkiego: śmiechu dziecka, kolorów ziemi. Poznałam astronautę, który do rakiety zabierał nagranie odgłosów lasu, bo bardzo mu tego w czasie lotów brakowało. Przebywając na co dzień z tymi ludźmi, zrozumiałam, ile w nich kruchości. Ile tęsknoty muszą w sobie zdusić, by funkcjonować w świecie kosmicznych badań.

Alice Winocour była w ośrodkach szkolenia kosmonautów w kazachskim Bajkonurze, w Rosji, w ośrodku NASA w Stanach. Najwięcej czasu spędziła jednak w Instytucie Szkolenia Kosmonautów w Kolonii.

– Nie jest łatwo się tam dostać – opowiada. – Centrum jest zamknięte, funkcjonuje na zasadach placówki wojskowej, obowiązuje ostra kontrola osób wchodzących i panuje ogromny reżim. Ćwiczenia, badania lekarskie, nauka technologii – wszystko musi funkcjonować jak w zegarku. Ludzie z Europejskiej Agencji Kosmicznej (ESA) wcale nie byli zadowoleni, że chcę o nich kręcić film. Potem jednak uwierzyli, że zrobię to uczciwie i dzięki temu będą mogli bardziej prawdziwie zaistnieć w społecznej świadomości.

Opowieść odarta z romantyzmu

Winocour poznała wielu astronautów. Pochodzili z Francji, Kanady, Rosji, Stanów. – Przyglądałam się ich treningom, podsłuchiwałam codzienne rozmowy. Widziałam, z jakim wysiłkiem walczą z ograniczeniami własnych ciał. Bo jesteśmy „skrojeni" na miarę warunków ziemskich. W przestworzach tracimy poczucie równowagi, wzrok się osłabia, ciało powiększa się o kilka centymetrów. Trzeba wiedzieć, jak poradzić sobie z poczuciem nieważkości. Jak opanować odruchy wymiotne, które nieuchronnie się w różnych sytuacjach pojawiają. Kobiety mają jeszcze trudniej niż mężczyźni. Muszą więcej trenować, choćby po to, by wyrobić w sobie siłę mięśni: kombinezony kosmiczne są potwornie ciężkie. Ba, one muszą nawet zdecydować, czy podczas misji chcą zachować okres czy na ten czas hormonami wolą go zatrzymać.

Alice Winocour przyznaje, że opowieść o podboju kosmosu chciała trochę odrzeć z romantyzmu. Pokazać w swym filmie nieprawdopodobną pracę, jaką trzeba włożyć w poskramianie własnego ciała. A także duszy, psychiki. Na zajęciach mówi się o „odcięciu pępowiny" w chwili, gdy rakieta opuszcza ziemską atmosferę. – Ale nie jest łatwo opuścić bliskich, kiedy nie można im powiedzieć, że wróci się na pewno – twierdzi reżyserka.

Filmy o podboju kosmosu są zwykle naszpikowane testosteronem. Nie przypadkiem: większość astronautów to mężczyźni. Kobiet jest w tym gronie zaledwie 10 procent. Ale są. A Alice Winocour, która od wczesnej młodości interesowała się astronautyką, jest feministką, zresztą współscenarzystką znakomitego „Mustanga" Turczynki Deniz Gamze Erguven. Dlatego bohaterką „Proximy" uczyniła właśnie kobietę, której pasją i marzeniem jest podróż w przestworza. – To nie jest film o przestrzeni kosmicznej. To jest film o życiu na ziemi.