Justyna Pokojska: Lockdown najmocniej uderzył w kobiety

Plus Minus: Przenieśliśmy życie do internetu. Już na stałe?

Już wcześniej tam byliśmy, po prostu na początku pandemii w końcu to zrozumieliśmy. I że to już jest nieodwracalne. Długo walczyliśmy, by nie dać się wchłonąć, ale przekonaliśmy się, że nie mamy wyjścia, że czas już skończyć dzielić świat na internet i tzw. real – wszystko jest już cyfrowe, wszędzie mamy nowe technologie, które podążają za nami krok w krok: wymyślają, prognozują, obserwują nas, obliczają.

Jak odnajdujemy się w tym świecie?

Niektórzy zatonęli, a inni trzymają się na powierzchni. Mam nadzieję – a może raczej: łudzę się – że wszystko to, co przez ostatni rok mówiono o potrzebie higieny cyfrowej, wywołało w nas jakąś refleksję. To niesamowicie ważne choćby w przypadku dzieciaków: przez lata rodzice walczyli z nimi, by nie korzystały całymi dniami z komputera, a teraz dzieci mają osiem godzin dziennie siedzieć przed komputerem w zdalnej szkole. Moja ośmiolatka również.

I jak sobie radzi?

Ona akurat nie korzystała wcześniej z komputera i dla niej usiedzieć przed monitorem te osiem godzin to męczarnia, więc czasami zwalniam ją z ostatniej lekcji, bo po prostu mi jej szkoda. Wiedza wiedzą, ale siedzenie na teamsie nie nauczy jej na przykład współpracy z rówieśnikami, wchodzenia w kompromisy, bo to nie jest prawdziwe bycie w grupie. Cenniejsze będzie dla niej spędzenie kilku godzin na podwórku z innymi dziećmi – niech nawet się z nimi pokłóci, zdenerwuje, przewróci, obrazi, ale pozyska cenne umiejętności społeczne. A z badań wynika, że największy deficyt mamy właśnie w kwestii tzw. kompetencji miękkich i społecznych. I tak z refleksji rodzicielskiej przechodzimy do socjologicznej (śmiech).

Ale czy masz jakieś wątpliwości, że jak tylko to będzie możliwe, polska szkoła wróci do starego trybu? Powiedzmy wprost: nasze szkolnictwo nie radzi sobie z wyzwaniem nauki zdalnej...

...i nie stać nas na to, żeby dzieci zostawały z rodzicami w domach, więc wrócą na pewno.

Czy zatem szkoła wyciągnie z tego eksperymentu jakieś wnioski, będzie w przyszłości lepiej uczyła kompetencji cyfrowych?

Transformacja cyfrowa powinna wiązać się ze zmianą sposobu uczenia, nie tylko przejściem na zdalne nauczanie. Czytanie podręcznika na teamsie albo wysyłanie skanów e-mailem niewiele ma wspólnego z kompetencjami cyfrowymi. Niestety, wciąż nie stawiamy na to, by uczyć dzieci szukania informacji. Przecież im nie trzeba nic czytać czy wysyłać – wszystko mają w internecie. Tylko nie potrafią tych informacji znaleźć, wyselekcjonować, zrozumieć, wybrać i przedstawić. Więc to na tym powinniśmy się skupić.

Ale skąd ci biedni nauczyciele mają to wiedzieć?

Jeśli chodzi o dojrzałość cyfrową, brałam udział w różnych spotkaniach z nauczycielami i oni są bardzo chętni, by te zmiany wprowadzać. Nauczyciele są otwarci, to nie jest już czas, że przerażają ich nowe technologie. Oni przecież w domu normalnie korzystają z komputerów. Brakuje tylko przestrzeni, żeby ich przeszkolić. I to nie jest też wina dyrektorów, po prostu brakuje systemowego wsparcia, by z nauczycieli wyciągnąć to, co najlepsze, i by wynagradzać ich adekwatnie do włożonego wysiłku.

Rodzice narzekają na nauczycieli, a nauczyciele na rodziców, że zrobili się strasznie roszczeniowi. Ciągle o tym słyszę, jak rozmawiam z pedagogami.

Trochę tak jest. Przyzwyczailiśmy się do wygodnego systemu, że w godzinach naszej pracy to szkoła zajmowała się dzieckiem. A teraz albo musimy się nim zająć sami w domu, jeśli pracujemy zdalnie, albo mamy poważny problem. Z badań GUS wynika, że w skali kraju do grudnia tylko 5,8 proc. pracujących przeszło na pracę zdalną, teraz to już do 10 proc. Ale to wciąż mało! Z naszej warszawskiej perspektywy słyszymy głównie narzekanie, jak trudno się żyje w jednym mieszkaniu, gdy kilka osób pracuje zdalnie, jedno dziecko ma lekcje tu, drugie tam, a my nie możemy w spokoju odbyć spotkania na zoomie. Ale pamiętajmy, że to wciąż jest nasza wielkomiejska, poniekąd uprzywilejowana perspektywa, że w ogóle możemy wesprzeć dzieci w nauczaniu zdalnym, gdy one tego potrzebują.

Jak pandemia wpływa na dzieci?

Nagle musiały stać się samodzielne i samoobsługowe, zrobić sobie coś do jedzenia, pamiętać o wszystkim: kiedy i gdzie się włączyć, wyłączyć, przełączyć. A nikt tego ich nie uczył. Nawet my, dorośli, nie zawsze umiemy zarządzać swoim czasem, a najmłodsi uczniowie nie mają prawa tego wszystkiego opanować. Stąd w najniższych klasach cyfrowe wagary stały się właściwie standardem. Na teamsie połowy klasy często nie ma, bo przecież jeśli matka nie kliknęła na czas, to dziecko pewnie nie włączy sobie samo lekcji. No, albo ojciec.

Zreflektowałaś się, ale jednak pierwszy odruch – matka.

Badania bezwzględnie pokazują, że wiele dodatkowych obowiązków spadło właśnie na matki, bo w naszym społeczeństwie wciąż jest bardzo patriarchalny model podziału obowiązków rodzinnych. Z deklaracji samych mężczyzn wynika, że jeśli chodzi o prace domowe, to ich udział ogranicza się do: zlecania drobnych napraw, wyrzucania śmieci i czasem włączania zmywarki (śmiech). Dziś już wiemy, że ubiegłoroczny lockdown i zamknięcie gospodarki najmocniej uderzyły właśnie w kobiety. Nasze badania prowadzone w DELabie pokazują, że w zeszłym roku 2 mln Polek było zagrożonych utratą pracy albo redukcją wynagrodzenia, bo to sfeminizowane branże, jak gastronomia czy hotelarstwo, ucierpiały najmocniej. Zresztą wszędzie zwolnienia najszybciej objęły pracowników na śmieciowych umowach, a byli to albo młodzi, albo właśnie kobiety, które często potrzebują bardziej elastycznej pracy, by móc godzić role zawodowe i rodzinne. No tak, ale dzięki tej elastyczności, jak idą zwolnienia, redukowane są jako pierwsze.

Pandemia pogłębiła więc nierówności względem płci?

Zdecydowanie, ponad trzy czwarte kobiet odczuło wręcz fizyczne zmęczenie obciążeniami okołopandemicznymi. Nie wiem, czy to nie wypchnie wielu Polek z rynku pracy. Z niedawnych badań firmy Deloitte wynika, że w dobie pandemii ponad połowa kobiet zastanawiała się nad porzuceniem kariery zawodowej, bo nie dawała sobie rady z łączeniem ról. I wiele pewnie uzna, że zyski z pracy są nieporównywalne z kosztami, jakie ponoszą. W sumie, jak popatrzymy na rozmaite świadczenia socjalne i boleśnie niskie zarobki w wielu branżach – ze względu choćby na klin podatkowy – to może rzeczywiście dla niektórych zastrzyk gotówki z pensji nie jest na tyle duży, żeby je skłonić do podjęcia pracy. I to jest dramat naszej polityki społecznej, że czasami po prostu nie opłaca się pracować.

Czujesz się z tym źle jako ciężko pracująca matka?

Jestem za tym, by pomagać ludziom, którzy rzeczywiście potrzebują pomocy, ale jak ktoś ma trzydzieści parę lat i chce wyłącznie czerpać ze wspólnej kasy, do której sam się z założenia nie dokłada, to uważam, że jest to po ludzku nieprzyzwoite. I tak, nie czuję się z tym komfortowo, bo sama właściwie od zawsze pracuję, często ponad siły, i płacę wszystkie podatki. Ale to mój osobisty osąd, bo jestem wychowana w kulcie pracy i dawania z siebie, ile się da – mam pruskie korzenie ze strony taty i podhalańskie ze strony mamy.

Ale niektóre kobiety się wręcz zaharowują.

To druga skrajność. Jak przyszła pandemia, to sama ten mój absolutnie merytokratyczny osąd włożyłam między bajki, bo doszłam do momentu, w którym po całym dniu zajęć na zoomie i zdalnej szkole miałam ochotę się zastrzelić. I w takich chwilach zadajesz sobie pytanie, czy całe to szaleństwo daje jakąś wartość dodaną do twojego życia, czy nie robisz tego tylko po to, by spełnić potrzebę robienia dla samego robienia.

Mówisz jak jeszcze młodsi od nas, którzy zastanawiają się, po co nam te 10–12 godzin zapieprzania...

Tak, i oni nie popełniają tego błędu.

A my uważamy, że są leniami, nierobami i dziwakami.

Jeśli tylko nie wyciągają ręki po wsparcie dla osób naprawdę potrzebujących, to nie mam żadnego problemu z ich postawą, wręcz coraz lepiej ją rozumiem i uczę się od nich. Pandemia pomogła nam inaczej spojrzeć na świat. Sama tego doświadczyłam, ale też moi znajomi – zadaliśmy sobie kilka ważnych pytań. Na wiosnę zeszłego roku miałam miesiąc osobistego kryzysu, oczywiście nie chciałam dać tego po sobie poznać, ale bardzo dotknęła mnie ta niepewność. Pomyślałam, że jeśli ktoś z moich najbliższych teraz zachoruje czy odejdzie, to jaką wartość ma całe to moje produkowanie tekstów naukowych, pisanie grantów, dawanie z siebie wszystkiego, nawet ponad siły? Czy ja chcę tak ciężko pracować? Czy to ma sens? I nawet jeśli płyną z tego zyski finansowe, bo przecież dodatkowe zobowiązania podejmujemy też z takich pobudek, to co ja z tego tak naprawdę mam? Co znaczą kolejne projekty i większe pieniądze, jeśli miałoby się to wiązać z tym, że przez dwa miesiące miałabym prawie nie widzieć własnego dziecka i rodziny...

Przełożyłaś to na konkretne decyzje zawodowe?

Tego właśnie nauczyła mnie pandemia – choć nadal chcę się rozwijać i przeć do przodu, zastanawiam się teraz nad każdym nowy zadaniem zawodowym, czy na pewno mam na nie przestrzeń. Patrzę na konsekwencje, czy na przykład nie skończy się to na nieprzespanych nocach, bo nie chcę już pracować kosztem nie tylko kontaktu z córką, ale też odpoczynku czy ogólnie dobrego samopoczucia. Bo zrozumiałam, że sukcesy, tytuły czy stopnie naukowe są naprawdę drugorzędne wobec tego, że nie będę miała życia. Mam 34 lata, pracuję od 10 lat nieprzerwanie na uniwersytecie, zrobiłam przed trzydziestką doktorat z małym dzieckiem na rękach, osiągnęłam zawodowo to, o czym marzyłam, i to chyba 10 lat szybciej, niż planowałam, i pytanie tylko, czy zdążyłam pożyć? Ludzie, którzy są teraz na wakacjach, śmieją się ze mnie, że ja tak zasuwam – i pandemia uświadomiła mi, że mają rację.

Czyli pandemia odkrywa przed nami prawdę o życiu?

Absolutnie tak uważam. Wszyscy zadaliśmy sobie też na pewno wiele kluczowych, egzystencjalnych pytań, m.in. związanych z ekologią czy kierunkiem rozwoju naszego świata. Nie będę udawać, że nagle ograniczyłam znacząco konsumpcję, ale myślę, że jestem dziś dużo bardziej świadoma, co kupuję i gdzie. A co jest dla mnie osobiście największym osiągnięciem – nauczyłam się nie pracować po godzinie 18, bo – nie boję się tego powiedzieć na głos – po 18 żyję. A w weekend staram się w ogóle nie włączać komputera. Czyli wprowadziłam nie tylko higienę pracy cyfrowej, ale też higienę pracy jako takiej i higienę życia. I jestem dużo bardziej zadowolona z życia, niż byłam jeszcze półtora roku temu. Właściwie to chyba powinnam dziękować pandemii za tę rewolucję (śmiech).