Mlodinow. Banan Stephena Hawkinga

Judith wprowadziła mnie do pokoju. Stephen siedział na swoim słynnym wózku inwalidzkim za swoim równie słynnym biurkiem i patrzył w dół na ekran komputera. Twarz miał młodą jak na swój wiek. Ubrany był w niebieską koszulę, z jednym czy dwoma rozpiętymi górnymi guzikami, co odsłaniało przetokę – otwór u dołu szyi, przez który oddychał. Przypominała ciemnoczerwoną plamę krwi wielkości dziesięciocentówki. Był bardzo szczupły, a koszula i szare spodnie od garnituru zwisały na nim luźno. Stephen był w stanie poruszać jedynie mięśniami twarzy, gdyż wszystkie inne uległy atro?i. Całe ciało miał wiotkie, co uwidaczniało się w jego postawie. Głowa znajdowała się nienaturalnie nisko między ramionami, jak gdyby się zapadła, i była lekko przechylona na bok. W telewizji to wszystko tworzyło jego osobliwy wygląd, ale widziane z bliska było krępujące, i chociaż wcześniej pracowałem z nim w Caltechu, wciąż jeszcze do tego nie przywykłem. Tak czy owak, on był ikoną, a ja czułem się trochę onieśmielony. Kimże byłem, że zasłużyłem na czas, który mieliśmy razem spędzić, i zmianę jego rozkładu zajęć przez tydzień lub więcej z racji mojej wizyty?

Ja tylko na chwilę

Cześć, Stephen – powiedziałem, chociaż nie spojrzał na mnie. – Miło cię widzieć. Wspaniale jest tu być. Kocham Cambridge!

Nadal nie podnosił wzroku. Odczekałem minutę. Zrobiło się niezręcznie. Zatem, aby przerwać ciszę, dodałem:

– Jestem podekscytowany, że wreszcie zabieramy się do tej książki.

Gdy tylko wypowiedziałem te słowa, natychmiast ich pożałowałem. Uznałem je za banalne, a i tak nie zdołały one wypełnić ciszy. Zresztą, formalnie rzecz biorąc, nie była to do końca prawda. Włożyliśmy już w nią trochę pracy w ciągu ostatnich paru wizyt Stephena w Caltechu. Niemniej wszystko, co na razie zrobiliśmy, to przedyskutowanie kształtu książki. Tak naprawdę jeszcze niczego nie napisaliśmy.

Próbowałem wymyślić, co by innego powiedzieć. Coś mądrzejszego. Ale nic nie przychodziło mi do głowy. W końcu zauważyłem, że Stephen poruszył policzkiem. Tak właśnie wystukiwał słowa. W jego okularach zainstalowano czujnik, który wykrywał te drgnięcia i transformował je na kliknięcia myszką, co pozwalało mu wybierać litery, słowa lub całe frazy z listy, w miarę jak kursor przemieszczał się po ekranie. Przypominało to grę komputerową. Skoro tworzył słowa, pomyślałem, to ma zamiar odpowiedzieć na moje niezręczne zagadywanie i wybawić mnie z opresji. Po chwili komputerowy głos Stephena w końcu przemówił. Ale wypowiedział zaledwie jedno słowo:

– Banan.

Szarpnęło mną. Oto przeleciałem sześć tysięcy mil i pojawiłem się kilka dni wcześniej, by być w jak najlepszej formie w czasie naszego spotkania, a tymczasem jego jedyna reakcja to „banan"? Co to znaczy, gdy ktoś odpowiada na powitanie nazwą owocu? Zacząłem się nad tym zastanawiać. Ale wtedy Sandi, jego opiekunka, poderwała się z kanapy, na której siedziała, podczytując jakiś romans.

– Banana i kiwi? – zapytała.

Stephen podniósł brwi, co oznaczało „tak".

– A herbata?

Ponownie zasygnalizował potwierdzenie.

Gdy Sandi podeszła do kuchenki za jego plecami, Stephen nareszcie spojrzał na mnie. Nasze oczy spotkały się. O dziwo, teraz nie musiał używać słów. W jego wzroku odczytałem serdeczność i szczęście, co mnie całkowicie rozbroiło. Teraz czułem się winny, że okazałem się tak niecierpliwy. Zaczął wystukiwać litery. Po minucie padły w końcu słowa, na które czekałem.

– Witaj w DAMTP – rozległ się jego głos.

Zdawałem sobie sprawę, że nie będziemy tracić czasu na kurtuazyjne rozmowy, i nie miałem z tym problemu. Naprawdę się cieszyłem, że będziemy mogli przystąpić do pracy. Ale właśnie w tym momencie do pokoju wszedł mężczyzna w średnim wieku. Był to jeden z profesorów z Cambridge, średnio znany kosmolog. Poznałem go, ale nie mogłem sobie przypomnieć jego nazwiska. On sam się przedstawił, bo Stephenowi oczywiście szkoda było na to energii.

– Chcę z tobą porozmawiać o Danielu – zwrócił się do Stephena, ignorując moją obecność. – Masz chwilkę?

W ciągu następnych lat niezmiennie mnie to irytowało. Ludzie wpadali nieoczekiwanie i przerywali naszą pracę ze słowami: „Ja tylko na chwilę". Ale szybko się przekonałem, że owa chwila to eufemistyczne określenie niekiedy bardzo długiego czasu. Gdy tylko współpracownicy Stephena dostali się do niego, rozmawiali z nim bez końca. Jemu te przerwy nigdy nie przeszkadzały, w przeciwieństwie do mnie.

Stephen uniósł potwierdzająco brwi, co oznaczało, że muszę poczekać. Rozmowa początkowo była nawet interesująca. Wyglądało na to, że stypendium Daniela dobiegło końca, a on jeszcze nie ukończył swojej pracy doktorskiej. Ale pracował pilnie i dobrze zaczął. Czy wydział nie mógłby wyłożyć nieco gotówki, by go wesprzeć, dopóki nie skończy? Stephen jako szef „grupy ogólnej teorii względności" odpowiadał za przyznawanie studentom i młodym postdocom pewnych środków ?nansowych na utrzymanie, podróże i inne potrzeby.

Po kilku minutach przestałem przysłuchiwać się rozmowie i rozejrzałem się po pokoju. Gabinet miał kształt prostokąta, a na jednej z dłuższych ścian były drzwi. Na przeciwległej ścianie znajdowały się okna. Dawały dużo światła i roztaczał się z nich ładny widok na futurystyczny kompleks.

Biurko Stephena stało po lewej stronie od wejścia, prostopadle do okien. Po prawej była kanapa z oparciem przysuniętym do nich. Za Stephenem znajdowała się kuchenka – blat z umywalką i czajnikiem elektrycznym – oraz ściana z półkami na książki. Na prawo i lewo od drzwi wisiały tablice pokryte równaniami zapisywanymi przez jego licznych uczniów i współpracowników. Było tam też zmontowane w Photoshopie zdjęcie Stephena z Marilyn Monroe, na punkcie której w młodości miał osobliwą obsesję.

Jestem na kanapie

Gabinet był duży jak na standardy uniwersyteckie, mniejszy tylko od gabinetu dziekana. Bywałem w gabinetach kadry zarządzającej w sferach biznesowych i w Hollywood. Miało się tam świadomość jeszcze przed wejściem, że zajmuje je ktoś bardzo wpływowy. Jednak w ?zyce nie chodzi o wielkie pieniądze, stąd gabinetowi Stephena daleko było do aż takiej okazałości. Gdyby Stephen był szychą o porównywalnej sławie w świecie korporacji, ten gabinet zmieściłby się w jego prywatnej łazience.

Rozmowa dobiegała końca. Podsumowując swoje wywody, profesor zapytał Stephena, czy nie zatwierdziłby 6000 funtów dla tego doktoranta. Stephen wystukał swoją decyzję:

„3000". Profesor podziękował i wyszedł. Takie sprawy, jak się okazało, były na porządku dziennym, a Stephen za każdym razem udzielał zgody, ponieważ miał wiele zrozumienia dla swoich uczniów. Zawsze jednak zmniejszał kwotę o połowę, nie chcąc uchodzić za osobę, którą łatwo na cokolwiek naciągnąć. Mimo to i tak dawał się naciągać.

– On jest bardzo podatny na manipulacje – mówiła mi Judith. – Wszyscy doskonale wiedzą, że zmniejsza kwotę o połowę, więc wnioskują o podwójną. To jest doprawdy dziwna gra uprawiana przez dziwnych ludzi. Nie mam tu nic złego na myśli.

Zanim profesor wyłożył do końca sprawę, z którą przyszedł, Sandi zdążyła już obrać, rozgnieść i wymieszać razem banana i kiwi oraz zaparzyć dzbanek herbaty. Poszedłem posiedzieć na kanapie przez następne dziesięć minut, podczas gdy ona karmiła Stephena łyżką stołową. Łyżka była bardzo duża i idealnie nadawała się do tego celu. Pewnego dnia jedna z jego opiekunek zobaczyła ją w miejscowej restauracji, włożyła ukradkiem do torebki i wyniosła. Teraz łyżka była używana przy każdym posiłku.

Kanapa, owa sławetna kanapa, miała pokrycie z jasnopomarańczowej skóry i była całkiem wygodna. Później dowiedziałem się, że to na nią Stephen był przenoszony przez dyżurną opiekunkę i Sama Blackburna, jego asystenta komputerowo-elektronicznego, gdy potrzebował się załatwić. To właśnie oznaczało, że „jest na kanapie". Nie ukrywam, że siedząc na niej, czułem się trochę nieswojo.

Stephenowi pobyt na kanapie zajmował sporo czasu i tylko wtedy drzwi do jego gabinetu były zamknięte. Potem bywał zmęczony, więc często prosił o herbatę lub rozgniecionego banana, albo o jedno i drugie – tak jak teraz. (...)

Mrówki przenoszą kawałki liści

Podczas wizyt Stephena w Caltechu opracowaliśmy szczegółowy „konspekt" odnośnie do treści każdego z rozdziałów, czyli stworzyliśmy wielki projekt „Wielkiego projektu". „Krótka historia czasu" przedstawiała w ogólnym zarysie to, co wiadomo nam było w latach osiemdziesiątych XX wieku o początku i ewolucji Wszechświata, i próbowała udzielić odpowiedzi na fundamentalne pytanie: „Jak zaczął się Wszechświat?". „Wielki projekt" miał stanowić jej naturalną kontynuację, aktualizując tę odpowiedź, a także poruszając kwestie, dlaczego Wszechświat w ogóle istnieje – czy potrzebuje stwórcy – oraz dlaczego prawa natury są takie, jakie są, a nie inne.

W konspekcie naszej przyszłej książki nakreśliliśmy strukturę narracji, mającej wyjaśnić te kwestie. Wzięliśmy pod uwagę wyniki najnowszych badań Stephena oraz tło naukowe potrzebne do oceny ich znaczenia i przetworzyliśmy to na listę podtematów. Następnie zdecydowaliśmy, co każdy z nas napisze. Rozdział po rozdziale uzgodniliśmy sekcje, którymi się zajmiemy. Obraną przez nas strategią było tworzenie wstępnych wersji na przypisany temat i przesyłanie ich sobie za pomocą poczty elektronicznej, a potem spotykanie się w Cambridge lub w Caltechu w celu omówienia swoich tekstów. Następnie każdy z nas dokonywał odpowiednich poprawek i cały cykl powtarzał się od początku.

Niektóre fragmenty przesłanych mi przez Stephena tekstów były dla mnie niejasne i aby się zorientować, o co chodzi, musiałem ponownie zajrzeć do jego oryginalnych artykułów, aby to ustalić. W odróżnieniu od uległości, jaką Stephen wykazywał podczas pracy nad „Jeszcze krótszą historią czasu", tym razem gotów był spierać się o każdy drobiazg, nawet najmniej istotny. To był powolny proces, przypominający sytuację, gdy mrówki przenoszą kawałki liści na drugą stronę drogi, by założyć hodowlę grzybów. Ostatecznie tych zmian i poprawek było tyle, że trudno byłoby jednoznacznie przypisać autorstwo konkretnych fragmentów jednemu z nas.

Moja obecna wizyta była pierwszą z tych sesji wzajemnej krytyki. Rozmawiając ze Stephenem tutaj, w Anglii, miałem poczucie, że amerykański akcent jego komputerowego głosu jest cokolwiek nie na miejscu. On urodził się w Anglii, a jego głos pochodził z Kansas.

Administracja się nie zgadza

Gorące powietrze z zewnątrz wdzierało się do środka. Miałem już serdecznie dość ocierania potu z czoła, ale Stephenowi upał musiał doskwierać jeszcze bardziej. Dostrzegłem kroplę potu tuż pod linią jego wilgotnych, zmierzwionych włosów. Po chwili zaczęła powoli spływać po twarzy, zatrzymując się prowokująco od czasu do czasu. Wyobraziłem sobie, jak bardzo go to musi łaskotać. Mnie wystarczał szybki ruch papierową chusteczką, by zarówno zetrzeć kroplę, jak i podrapać się w tym miejscu. Ale kiedy nie można się ruszyć, jest się skazanym na wytrzymywanie tego ledwo wyczuwalnego, ale nieubłaganego mrowienia, w miarę jak kropla podąża swoją newtonowską trajektorią, niczym podczas chińskiej tortury wodnej. Sandi najwyraźniej niczego nie zauważyła. Spoglądała na niego od czasu do czasu, ale dalej pochłonięta była lekturą.