Warszawskie Targi Książki: Nie tylko Hrabal i Kundera

Dla wielu Polaków czeska literatura to wciąż Hrabal, Kundera, Škvorecký.

– Współcześni czescy pisarze i pisarki nie tylko za granicą, ale i we własnym kraju są często porównywani nie między sobą, ale ze swoimi poprzednikami, a takie porównania są niesprawiedliwe – mówi „Rzeczpospolitej" Tomáš Kubíček, dyrektor Biblioteki Ziemi Morawskiej w Brnie, która w 2017 r. w imieniu Ministerstwa Kultury założyła Czeskie Centrum Literackie, zajmujące się promocją literatury na świecie. – Pokolenie pisarzy debiutujących w latach 60. mogło liczyć na to, że literatura ma ogromne znaczenie dla społeczeństwa. Dzisiejsi pisarze i pisarki nie mają już tak „łatwo". Literatura sytuuje się na peryferiach zainteresowań społeczeństwa.

Po 1989 roku

Ale można zauważyć istnienie wyraźnej fali literackiej.

– Pocieszająca jest w niej obecność sporej ilości wartościowej literatury, która tworzy fundament kultury czytelniczej i utrzymuje w ruchu życie literackie – mówi Tomáš Kubíček. – Ten szeroki nurt bywa nazywany literaturą mainstreamową. Nie jest to literatura brukowa, ale zarazem nie ma nadmiernych ambicji artystycznych. Wyróżniającą ją cechą jest aktualność tematyczna i wysokie nakłady.

Reaguje na tematy aktualne społecznie w sensie zaspokojenia na nie zapotrzebowania i nie wymaga od czytelnika jakiegoś szczególnego przygotowania ani nie wystawia na próbę jego cierpliwości – krótko mówiąc, nie eksperymentuje.

– Najciekawszymi przedstawicielami tego nurtu są: Alena Mornštajnová, która jest obecnie wielkim czytelniczym fenomenem i która w swojej ostatniej książce „Listopad" (2021) udowadnia, że w czeskiej literaturze wciąż brakuje refleksji nad wydarzeniami roku 1989 w formie wypowiedzi pokoleniowej, ale nie pokolenia ojców i matek, tylko synów i córek – podkreśla Tomáš Kubíček.

Innym przykładem jest Kateřina Tučková, która przywraca debacie publicznej tematy związane z ponurymi wojennymi wydarzeniami czy epoką stalinowską i odmawia przedstawiania czeskiego społeczeństwa jako ofiar, tylko drąży kwestie winy i współwiny. A oprócz nich jest jeszcze na przykład Jiří Hájíček, który przywrócił chlubną tradycję powieści wiejskiej.

W jego książkach przybiera ona postać eksperymentu socjalnego i egzystencjalnego, do którego wciągnęły wiejskie społeczeństwo lata 90., i który wciąż jeszcze trwa.

Eksperymenty

Jak mówi Tomáš Kubíček, nie mniej istotne są książki, które nie tylko spełniają oczekiwania społeczne dotyczące ich tematyki, ale pomagają ją dopiero zauważyć, uświadomić sobie jej znaczenie. Do ich autorów należą przede wszystkim Radka Denemarková, Bianca Bellová czy Marek Šindelka. Jest to literatura zaangażowana, która niepokoi, nie przynosi łatwych rozwiązań ani nie prezentuje nieskomplikowanych światów. To wszystko odnajdziemy w powieściach „Godziny z ołowiu" Radki Denemarkovej czy „Jezioro" Bianki Bellovej, ale też w „Zmęczeniu materiału" Marka Šindelki. Do autorów eksperymentów, które nie są wyłącznie formalne, ale też etyczne, ponieważ przynoszą niepokojące pytania moralne, Tomáš Kubíček zalicza Jáchyma Topola.

– Dowodem jest najnowsza książka „Wrażliwy człowiek" – mówi szef biblioteki w Brnie. – Jest istotna nie tylko, jeżeli chodzi o tematykę (lata 90. zeszłego wieku, socjalny rozkład czeskiego społeczeństwa), ale również o formę – mam na myśli eksperyment artystyczny. Pocieszające jest też to, że ta wymagająca czytelniczo forma ma następców również w najmłodszym pokoleniu. Należy do nich na przykład książka Lucie Faulerovej „Smrtholka" – znajdująca się na antypodach epickich światów wielkich historii i oparta na głęboko egzystencjalnym, indywidualnym doznawaniu świata, który mimo to potrafi wyjść poza ramy doświadczeń indywidualnych i przynieść nam wypowiedź pokoleniową.

70 procent

Najwybitniejszym przedstawicielem mostmodernistycznej perspektywy widzenia, akcentującej przestrzenie ludyczne i grę fantazji, jest Karol Sidon, który pod pseudonimem Chaim Cigan wydał fantasmagoryczną tetralogię, w której prowadzi grę z gatunkami science fiction, mitu i literatury alternatywnej – „Gdzie diabeł mówi dobranoc". Do tego nurtu należy też zakwalifikować dosadne powieści Petra Stančíka, takie jak „Młyn do mumii", „Jajo anioła" czy ostatnio wydaną książkę „Praworządny: ogłuszające przedawnienie".

Dyrektor biblioteki w Brnie podkreśla, że w marcu 2020 roku zaczął się lockdown i od tego czasu nie odbyły się żadne targi książki z udziałem Czech.

– Te w Warszawie będą pierwsze – mówi. – To wszystko oznacza, że mimo całej już wykonanej pracy, jesteśmy znów na początku.

Jak podkreśla Martin Krafl, koordynator Czeskiego Centrum Literackiego, Ministerstwo Kultury Republiki Czeskiej może pokryć nawet do 70 proc. kosztów zagranicznej publikacji.

– Wspieramy wyjazdy czeskich autorów oparte na współpracy z lokalnymi partnerami na strategicznych terytoriach oraz poprzez konkurs dotacji dla wydawców, rezydencji literackich, festiwali i targów, pobyty w Czechach dla tłumaczy i autorów – mówi Krafl. – Drzwi zagranicznych wydawców często otwierają przed nami niezwykle ważni w naszej pracy tłumacze. Są też tacy entuzjaści miłośnicy czeskiej kultury i współpracy jak Mariusz Szczygieł w Polsce, ambasador Czech na targach warszawskich!

Czesi, warszawskie kryminały oraz komiksy

11. Warszawskie Targi Książki odbędą się w wersji plenerowej, w namiotach, 9–12 września na placu Defilad przed Pałacem Kultury i Nauki. Wstęp bezpłatny. Gościem honorowym są Czechy. W Warszawie będzie można spotkać pisarzy: Michala Ajvaza, Biancę Bellovą, Davida Böhma, Radkę Denemarkovą, Petra Hruškę, Petrę Hůlovą, Galinę Miklínovą, Ivę Procházkovą, Jaroslava Rudiša, Marka Šindelkę i Kateřinę Tučkovą oraz autora komiksów Pavla Čecha. Spotkania z nimi poprowadzi Mariusz Szczygieł.

Otwarcie w czwartek uświetni czeska wiolonczelistka i wokalistka Dorota Bárová. Bohaterem prezentacji będzie Václav Havel (85. rocznica urodzin i 10. rocznica śmierci).