Ogólne reguły wymagalności
W nowej linii orzeczniczej zaczęto mocno akcentować pierwszy z ww. poglądów, według którego o dacie wymagalności świadczenia z tytułu zadośćuczynienia, wskazującej też na datę zasądzenia odsetek za opóźnienie, rozstrzygają ogólne reguły wymagalności roszczeń. Pogląd ten odwołuje się do kompensacyjnego charakteru zadośćuczynienia, z którego pokrzywdzony ma prawo korzystać w celu usunięcia doznanej krzywdy już od najwcześniejszego terminu, w jakim zobowiązany do zapłaty powinien je uiścić. Tym samym akcentuje się również odszkodowawczą funkcję odsetek, tj. podkreśla się, iż stanowią one wynagrodzenie za korzystanie z cudzych pieniędzy. Mając więc na względzie to, że zobowiązanie do zapłaty zadośćuczynienia ma charakter bezterminowy (455 k.c.), należy uznać, że o przekształceniu go w zobowiązanie terminowe decyduje sam wierzyciel, poprzez wezwanie dłużnika do spełnienia świadczenia – z tym właśnie momentem dłużnik ma obowiązek spełnić świadczenie. W razie braku przedsądowego wezwania do zapłaty złożenie pozwu będzie traktowane jak wezwanie do spełnienia świadczenia. Od tej zatem chwili biegnie termin do odsetek za opóźnienie (tak SN w wyrokach z 18 lutego 2010 r., sygn. II CSK 434/09, z 30 stycznia 2004 r., sygn. I CK 131/03, z 16 lipca 2004 r., sygn. I CK 83/04 ). Orzecznictwo opierające się na powyższym poglądzie przewiduje jeden oczywisty wyjątek od powyższej zasady, a mianowicie wynikający z przepisów art. 14 ust. 1 i 2 ustawy z 22 maja 2003 r. o ubezpieczeniach obowiązkowych, Ubezpieczeniowym Funduszu Gwarancyjnym i Polskim Biurze Ubezpieczycieli Komunikacyjnych, tj. przewidujący, że odsetki od zadośćuczynienia od ubezpieczyciela należą się od dnia następnego po upływie 30 dni (lub maksymalnie po upływie 90 dni) od dnia złożenia przez poszkodowanego lub uprawnionego zawiadomienia o szkodzie (tak wyrok SN z 18 lutego 2010 roku, II CSK 434/09).
Sprawa wymagalności
Powyższemu poglądowi nie przeczy ocenny charakter zadośćuczynienia, na co notabene wskazywał Sąd Najwyższy już w latach 70. XX w. (wyrok z 18 września 1970 roku, II PR 257/70,). Wysokość zadośćuczynienia zależy wprawdzie od oceny rozmiaru doznanej krzywdy, jednak przewidziana w art. 445 § 1 k.c. możliwość przyznania przez sąd odpowiedniej sumy tytułem zadośćuczynienia za krzywdę nie zakłada dowolności ocen sądu, a jest jedynie konsekwencją niewymiernego charakteru krzywdy i jej rozmiaru. Dlatego też pomimo pewnej swobody sądu przy orzekaniu o zadośćuczynieniu wyrok zasądzający zadośćuczynienie nie ma charakteru konstytutywnego, lecz deklaratywny, potwierdza tym samym już istniejący stosunek prawny (tak SN w wyroku z 16 grudnia 2011 r., sygn. V CSK 38/11). Nie ma przy tym znaczenia fakt, że uwzględnienie przez sąd tego rodzaju roszczeń może mieć charakter fakultatywny, zależeć od oceny sądu i poczynionej przez sąd oceny okoliczności, skoro poszkodowany może swoje roszczenie skierować bezpośrednio do sprawcy szkody. Należy też pamiętać, że jeżeli sprawca uważa, iż roszczenie osoby poszkodowanej jest wygórowane, to może zapłacić jego bezsporną część, spełniając świadczenie z zastrzeżeniem zwrotu; po wyroku może on domagać się zwrotu spełnionego świadczenia lub nadpłaty, względnie – pokryć niedopłatę wraz z odsetkami (tak wyrok SN z 18 lutego 2010 roku, II CSK 434/09). Jeżeli zaś sprawca pomimo jednoznacznego żądania osoby poszkodowanej kwestionuje jej roszczenia i odmawia ich zaspokojenia w jakiejkolwiek części, powinien to czynić na własne ryzyko – zasądzenie odsetek od daty wyrokowania stanowi bowiem w istocie rzeczy ich umorzenie za okres sprzed wyroku i prowadzi do nieuzasadnionego uprzywilejowania dłużnika, który nie spełnił świadczenia od razu po wyrządzeniu krzywdy i wezwaniu go do zapłaty.
Powyższa linia jest również prezentowana w aktualnym orzecznictwie – przykładowo można tu wskazać wyroki Sądu Apelacyjnego w Warszawie w sprawach o sygn. I ACa 550/14 oraz I ACa 573/14 (archiwum własne), czy też wyrok tego sądu z 5 kwietnia 2019 r. (sygn. VI ACa 1616/17).
Data wyroku
Pogląd drugi reprezentowany w orzecznictwie Sądu Najwyższego wskazuje, że ustalenie przez sąd wysokości zadośćuczynienia według stanu rzeczy istniejącego w chwili zamknięcia rozprawy, jego jednorazowość uzasadniają przyznanie odsetek za opóźnienie w zapłacie zadośćuczynienia dopiero od daty wyrokowania (wyroki SN z 8 grudnia 1997 r., sygn. I CKN 361/97, z 4 września 1998 r., II CKN 875/97 oraz z 9 września 1999 r., sygn. II CKN 477/98). Stanowisko to uzasadnia się też treścią art. 363 § 2 k.c., który przewiduje, że jeżeli naprawienie szkody ma nastąpić w pieniądzu, wysokość odszkodowania powinna być ustalona co do zasady według cen z daty ustalenia odszkodowania. Orzecznictwo wskazuje, by określone w art. 363 § 2 k.c. zasady ustalania odszkodowania odpowiednio stosować przy ustalaniu odpowiedniej sumy z tytułu zadośćuczynienia za doznaną krzywdę (wyroku SN z 30 października 2003 r., sygn. IV CK 130/02) albo w drodze analogii (wyrok SN z 25 marca 2009 r., sygn. V CSK 370/08). Pogląd ten jako nieprzewidujący w zasadzie żadnych wyjątków i pomijający wszelkie racje przemawiające za wcześniejszym zasądzeniem odsetek niż od daty wyroku należy odrzucić jako skrajnie niekorzystny dla poszkodowanych.
To zależy...
Trzeci pogląd można nazwać mieszanym lub pośrednim, tj. akceptuje on różne rozwiązania w zależności od okoliczności sprawy. Terminem, od którego należą się odsetki za opóźnienie w zapłacie zadośćuczynienia za krzywdę, może być w zależności od konkretnych okoliczności zarówno dzień poprzedzający wyrokowanie, jak i dzień tego wyrokowania (tak SN w wyroku z 18 lutego 2011 r., I CSK 243/10). W razie zmiany wysokości krzywdy w czasie możliwa jest również sytuacja bardziej złożona, wymagająca zasądzenia odsetek za opóźnienie w zapłacie co do jednej części należnego zadośćuczynienia od terminu lub terminów poprzedzających dzień wyrokowania, a co do innej części – od dnia wyrokowania (tak Sąd Apelacyjny we Wrocławiu w wyroku z 10 lutego 2012 r., sygn. I ACa 1405/11). Innym przejawem modelu mieszanego jest przyjmowanie przez sądy zasady zasądzania odsetek od zadośćuczynienia od daty wyjaśnienia istotnych okoliczności w sprawie, w szczególności od daty sporządzenia przez biegłych istotnych dla sprawy opinii (wyrok Sądu Apelacyjnego w Warszawie z 28 czerwca 2019 r., sygn. V ACa 379/18).
Poszkodowany pacjent
Propozycja modelu mieszanego, jakkolwiek zakładająca indywidualizację podejścia do każdej ze spraw, co należy poczytać na korzyść poszkodowanych, nie jest pozbawiona dość istotnej wady. Mianowicie pomija ona okoliczność, że powód – poszkodowany pacjent, doznał krzywdy już przed złożeniem pozwu i czekanie na rekompensatę do czasu uzyskania przez niego wyroku stanowi dla niego element dodatkowej krzywdy. Samo ujawnienie się w procesie dodatkowych okoliczności związanych z jego stanem zdrowia czy też negatywnych emocji jest jedynie naturalną konsekwencją doznanej na skutek błędu medycznego szkody. Z tego samego powodu wadliwy jest również drugi z ww. poglądów przewidujący zasądzanie odsetek od kwoty zadośćuczynienia w każdej sytuacji od daty wyroku. Wyjaśnienie wszystkich istotnych dla sprawy okoliczności przez sąd nie powinno być przesłanką przyjęcia początkowej daty liczenia odsetek, bowiem oczywisty jest fakt, że jeśli dochodzi do sporu sądowego w sprawie o tzw. błąd medyczny, sąd będzie musiał powołać biegłych, aby dostarczyli mu wiadomości specjalnych. Warto podkreślić, że pozwanymi w tego typu sprawach są – w przeciwieństwie do powoda – podmioty profesjonalne, które same w ramach prowadzonej działalności mają dostęp do takich wiadomości specjalnych jeszcze przed wszczęciem postępowania lub zaraz po doręczeniu im pozwu. Pozwana placówka medyczna jest w stanie samodzielnie zweryfikować poprawność roszczeń powoda, zaś jej ubezpieczyciel w ramach postępowania likwidacyjnego prowadzonego przed procesem lub w trakcie powinien ocenić zasadność roszczeń powoda przy pomocy stosownego lekarza specjalisty. Zatem podmioty odpowiedzialne dysponują lub mogą dysponować wiedzą o zasadności roszczeń osoby poszkodowanej na długo przed sporządzeniem opinii przez biegłych na zlecenie sądu.
