Małgorzata Eysymontt: Korzyści z zatrudniania niepełnosprawnych

Według danych GUS o aktywności ekonomicznej ludności Polski w II kwartale 2020 r. aż w 23,4 proc. przyczynę bierności zawodowej ludności w wieku produkcyjnym stanowiła choroba i niepełnosprawność. Pojęcie „niepełnosprawność" odnosi się do osób, u których występują dysfunkcje organizmu – fizyczne, psychiczne lub umysłowe, które w sposób trwały lub okresowy mogą utrudniać, ograniczać, a nawet uniemożliwiać wykonywanie czynności życiowych lub zawodowych, pełnienie funkcji społecznych. Takim osobom pracodawca powinien zapewnić szczególną ochronę, dostosować miejsce i warunki pracy do ich potrzeb, zagwarantować równe traktowanie (w tym dostęp do pracy i awansowania), przeciwdziałać przejawom dyskryminacji.

A konstytucja mówi...

Zasada równego traktowania i niedyskryminacji została wyrażona w art. 32 Konstytucji RP z 1997 r., która ponadto nakłada na władze publiczne obowiązek zapewnienia szczególnej opieki niektórym kategoriom osób, w tym niepełnosprawnym (art. 68 ust. 3) i udzielania im pomocy, m.in. w przysposobieniu do pracy (art. 69).

Czytaj także: Pracodawcy nie wiedzą jak przetwarzać dane niepełnosprawnych pracowników

Chodzi o stworzenie takim osobom równych szans, w tym możliwości nabycia określonych umiejętności zawodowych, niezakłóconego dostępu do rynku pracy i aktywizacji zawodowej. Z drugiej strony, obowiązujące przepisy mają zachęcić pracodawców do zatrudniania osób z niepełnosprawnościami, m.in. poprzez prawo do korzystania z określonych ulg i zwolnień podatkowych, programów szkoleniowych i środków pozwalających na przystosowanie miejsc pracy do określonych potrzeb.

Zgodnie z § 1 pkt 6 Karty Praw Osób Niepełnosprawnych, osobom takim przysługuje prawo do pracy na otwartym rynku pracy zgodnie z kwalifikacjami, wykształceniem i możliwościami, korzystania z doradztwa zawodowego i pośrednictwa, a gdy ich niepełnosprawność i stan zdrowia tego wymaga – pracy w warunkach dostosowanych do ich potrzeb.

W Polsce obowiązuje tzw. ustawa antydyskryminacyjna – ustawa z 3 grudnia 2010 r. o wdrożeniu niektórych przepisów Unii Europejskiej w zakresie równego traktowania, w której zdefiniowano m.in. pojęcie dyskryminacji bezpośredniej i pośredniej, nierównego traktowania i zasady równości oraz ustawa z 19 lipca 2019 r. o zapewnianiu dostępności osobom ze szczególnymi potrzebami. W kontekście zatrudnienia osób z niepełnosprawnościami – poza ogólnymi przepisami kodeksu pracy – najważniejsza wydaje się jednak regulacja zawarta w ustawie z 27 sierpnia 1997 r. o rehabilitacji zawodowej i społecznej oraz zatrudnianiu osób niepełnosprawnych. Zgodnie z nią, niepełnosprawność oznacza trwałą lub okresową niezdolność do wypełniania ról społecznych z powodu stałego lub długotrwałego naruszenia sprawności organizmu, w szczególności powodującą niezdolność do pracy (art. 2 pkt 10).

Ustawa reguluje sytuację osób, których niepełnosprawność potwierdza stosowne orzeczenie – o zakwalifikowaniu przez organy orzekające do jednego z trzech stopni niepełnosprawności (znacznego, umiarkowanego, lekkiego), o całkowitej lub częściowej niezdolności do pracy, o niepełnosprawności wydanym przed ukończeniem 16 lat.

Orzeczenie ustala

Osoba ze znacznym lub umiarkowanym stopniem niepełnosprawności wymaga pomocy innych, a ta z lekkim stopniem niepełnosprawności np. korzystania z przedmiotów ortopedycznych, środków pomocniczych lub technicznych.

Orzeczenie ustalające stopień niepełnosprawności stanowi podstawę do przyznania ulg i uprawnień. Jeśli dany pracodawca nie zapewnia warunków pracy chronionej, będzie mógł zatrudnić osoby ze znacznym albo umiarkowanym stopniem niepełnosprawności, gdy przystosował stanowisko pracy do potrzeb osoby niepełnosprawnej albo zatrudnia ją w formie telepracy.

Ustawa przewiduje możliwość podejmowania działań w zakresie rehabilitacji zawodowej i społecznej osób z niepełnosprawnościami w celu ich aktywizacji i integracji (organizacyjnych, szkoleniowych, edukacyjnych), uzyskania i utrzymania odpowiedniego zatrudnienia lub awansu zawodowego (m.in. za pomocą poradnictwa i szkoleń zawodowych, pośrednictwa pracy, specjalnych warsztatów organizowanych przez fundacje i stowarzyszenia, współfinansowanych m.in. ze środków Państwowego Funduszu Rehabilitacji Osób Niepełnosprawnych (PFRON) i samorządu powiatowego).

Osoba niepełnosprawna zarejestrowana w powiatowym urzędzie pracy jako bezrobotna albo poszukująca pracy niepozostająca w zatrudnieniu ma prawo korzystać z usług lub instrumentów rynku pracy (np. szkoleń, stażu, studiów podyplomowych). Może też jednorazowo otrzymać z PFRON środki na podjęcie działalności gospodarczej, rolniczej albo w formie spółdzielni socjalnej na jednego członka-założyciela spółdzielni oraz na jednego członka przystępującego do spółdzielni socjalnej po jej założeniu, w wysokości określonej w umowie ze starostą (nie wyższej niż sześciokrotność przeciętnego wynagrodzenia, w przypadku zobowiązania do prowadzenia działalności gospodarczej, rolniczej lub członkostwa w spółdzielni socjalnej nieprzerwanie przez co najmniej 12 miesięcy albo od sześciokrotności do piętnastokrotności przeciętnego wynagrodzenia w przypadku zobowiązania do prowadzenia działalności gospodarczej, rolniczej lub członkostwa w spółdzielni socjalnej nieprzerwanie przez co najmniej 24 miesiące), jeśli nie otrzymała bezzwrotnych środków publicznych na ten cel (art. 12a).

PFRON da

Osoba niepełnosprawna prowadząca działalność gospodarczą albo własne lub dzierżawione gospodarstwo rolne może otrzymać, ze środków PFRON, dofinansowanie do wysokości 50 proc. oprocentowania kredytu bankowego zaciągniętego na kontynuowanie tej działalności, jeśli po pierwsze nie korzystała z pożyczki na podjęcie działalności gospodarczej lub rolniczej albo pożyczka została w całości spłacona lub umorzona, a po drugie nie otrzymała bezzwrotnych środków na podjęcie działalności gospodarczej lub rolniczej albo prowadziła tę działalność co najmniej przez 24 miesiące od dnia otrzymania pomocy na ten cel (art. 13).

Dodatkowe przerwy

Osobom niepełnosprawnym przysługują też określone uprawnienia, np. w zakresie wymiaru czasu pracy – co do zasady maksymalnie osiem godzin na dobę i 40 godzin tygodniowo (w przypadku osób zaliczonych do znacznego lub umiarkowanego stopnia niepełnosprawności – do siedmiu godzin na dobę i 35 godzin tygodniowo) (art. 15 ust. 1 i 2), dodatkowa przerwa w pracy na gimnastykę usprawniającą lub wypoczynek (art. 17), a osobom ze znacznym lub umiarkowanym stopniem niepełnosprawności dodatkowy urlop wypoczynkowy (art. 19) i prawo do zwolnienia od pracy z zachowaniem prawa do wynagrodzenia w celu uczestniczenia w turnusie rehabilitacyjnym, wykonania badań specjalistycznych, zabiegów leczniczych lub usprawniających, uzyskania zaopatrzenia ortopedycznego lub jego naprawy, jeśli czynności te nie mogą być wykonane poza godzinami pracy (art. 20).

Na zasadach wskazanych w ustawie (art. 25a), PFRON refunduje niepełnosprawnym wykonującym działalność gospodarczą obowiązkowe składki na ubezpieczenia emerytalne i rentowe oraz niepełnosprawnym rolnikom lub rolnikom zobowiązanym do opłacania składek za niepełnosprawnego domownika, składki na ubezpieczenia społeczne rolników – wypadkowe, chorobowe, macierzyńskie i emerytalno-rentowe.

Z kolei pracodawca, na warunkach i w terminach przewidzianych w ustawie (art. 14), ma obowiązek wydzielić lub zorganizować odpowiednie stanowisko pracy z podstawowym zapleczem socjalnym osobie zatrudnionej, która w wyniku wypadku przy pracy lub choroby zawodowej utraciła zdolność do pracy na dotychczasowym stanowisku.

Do jego obowiązków należy zapewnienie tzw. niezbędnych racjonalnych usprawnień dla osoby niepełnosprawnej pozostającej z nim w stosunku pracy, uczestniczącej w rekrutacji lub odbywającej szkolenie, staż, przygotowanie zawodowe albo praktyki zawodowe lub absolwenckie (art. 23a).

Dostanie zwrot

Co do zasady, pracodawca, który zatrudnia co najmniej 25 pracowników w przeliczeniu na pełny wymiar czasu pracy, ma obowiązek dokonywać miesięcznych wpłat na PFRON (art. 21 ust. 1). W określonych przypadkach (art. 26), jeśli przez co najmniej 36 miesięcy zatrudni osoby niepełnosprawne spełniające warunki z ustawy, może na wniosek otrzymać ze środków PFRON zwrot poniesionych kosztów (m.in. adaptacji pomieszczeń zakładu pracy do potrzeb osób niepełnosprawnych, w szczególności w związku z przystosowaniem tworzonych lub istniejących stanowisk pracy, adaptacji lub nabycia urządzeń ułatwiających im wykonywanie pracy lub funkcjonowanie w zakładzie pracy).